فوبیا (هراس) چیست و چگونه درمان می شود؟

شاید از اطرافیانتان شنیده باشید که آن شخص، فوبیا دارد؛‌ اما آیا روی همه ترس‌ها می‌توان اسم فوبیا را گذاشت؟‌ استفاده مکرر از این واژه برای ترس‌های معمول و طبیعی، اشتباه رایجی است که همه ما با آن مواجه شده‌ایم. افرادی که به اختلال فوبیا مبتلا هستند شغل، محل زندگی، مسیر رانندگی و به‌طورکلی تمام جوانب زندگی‌شان تحت تاثیر این بیماری است.

ما در این مقاله تعریف دقیق‌تری از فوبیا ارائه خواهیم کرد، همچنین به انواع آن،‌ علائم و روش‌های درمان موجود اشاره خواهیم کرد. پیشنهاد می‌کنیم برای کسب اطلاعات بیشتر درباره بیماری فوبیا مطالعه این مقاله را از دست ندهید.

فوبیا چیست؟

به ترس مداوم، ‌بیش از حد و غیرطبیعی از یک شی، حیوان، موقعیت،‌ مکان‎ یا فعالیت خاصی فوبیا گفته می‌شود. افراد مبتلا به این بیماری در تمام زندگی‌شان سعی می‌کنند از عامل ایجادکننده ترسشان دور باشند. تاثیر این ترس می‌تواند به‌شدت آزاردهنده و مخل زندگی باشد. این بیماری در دسته اختلالات اضطراب قرار می‌گیرد.

افراد مبتلا به این بیماری از میزان ترس غیرمنطقی‌شان آگاه هستند؛‌ اما نمی‌توانند برای مقابله با آن اقدامی انجام دهند. آمارها نشان می‌دهند حدود 19 میلیون نفر در آمریکا از این بیماری رنج می‌برند. مبتلایان به این بیماری هنگام مواجهه با عامل ایجاد‌کننده ترس، پریشانی‌های متوسط تا شدیدی را تجربه می‌کنند. حتی ممکن است دچار حملات پانیک شوند. درصد شیوع این اختلال در زنان بیش‌تر از مردان است.

انواع فوبیا

پژوهشگران و محققان دو دسته کلی برای انواع فوبیا تعریف می‌کنند که شامل موارد زیر می‌شود:

• خاص ( Special phobia) یا ساده: به ترس از یک شی، موقعیت یا مکان مشخص فوبیای خاص یا ساده گفته می‌شود. این نوع اختلال معمولا در سنین 4 تا 8 سالگی ایجاد می‌شود. کودکان معمولا این ترس‌ها را از والدین خود یاد می‌گیرند.
• پیچیده (complex phobia): فوبیای پیچیده در مقایسه با ساده، تاثیر بیشتری بر کیفیت زندگی می‌گذارد. این نوع اختلال، بیشتر در بزرگسالی ایجاد می‌شود و با ترس‌های ریشه‌ای همراه است. آگورا فوبیا نمونه‌ای از این نوع اختلال است.

در ادامه به مصادیق هریک از این دو دسته کلی اشاره خواهیم کرد.

آکروفوبیا یا فوبیا ارتفاع

به ترس غیرمنطقی از ارتفاع آکروفوبیا گفته می‌شود. این ترس رایج‌ترین نوع فوبیا است که معمولا در کودکی ایجاد می‌شود و در نوجوانی و بزرگ‌سالی بروز می‌کند. افراد مبتلا به این عارضه حین مواجهه با ارتفاع‌ دچار ترس، اضطراب شدید، تنگی نفس، تپش قلب، سرگیجه و لرز اندام‌ها می‌شوند. حتی ممکن است موقع فکرکردن به ارتفاع هم این علائم را تجربه کنند. بالارفتن از پله، قرارگرفتن در لبه بالکن، عبور از پل‌های هوایی و پارک ماشین در پارکینگ‌های طبقاتی موقعیت‌هایی هستند که معمولا باعث بروز علائم این بیماری می‌شوند.

ایروفوبیا یا فوبیا پرواز

بسیاری از افراد هنگام برخاستن یا فرود هواپیما دچار اضطراب می‌شوند که تا حدی طبیعی است؛ اما افراد مبتلا به ایروفوبیا به دلیل ترس و اضطراب شدید، معمولا سوار هوایپما نمی‌شوند و ترجیح می‌دهند حتی به آن فکر هم نکنند. این افراد اگر سوار هواپیما شوند، دچار حملات پانیک می‌شوند. یخ‌کردن دست‌ها، احساس خفگی، حالت تهوع، افزایش ضربان قلب از علائم این نوع اختلال است.

آراکنوفوبیا یا فوبیای عنکبوت

همان‌طور که از اسم این نوع اختلال مشخص است، عنکبوت باعث ترس و اضطراب شدید مبتلایان به این بیماری می‌شود. ترس از این عضوِ خانواده بندپایان، باعث می‌شود این افراد تمایلی برای بیرون رفتن از خانه‌‌‌، پیاده‌روی یا رفتن به پیک‌نیک نداشته باشند. هنگام دیدن عکس‌ عنکبوت، تار عنکبوت یا حتی فکرکردن به آن دچار تپش قلب، تهوع، لرز، سرگیجه، تنگی نفس و ... می‌شوند؛ بنابراین نباید ترس‌های معمول و طبیعی از عنکبوت با این نوع اختلال اشتباه گرفته شود.

آسترافوبیا یا فوبیا رعد و برق

در مبتلایان به آسترافوبیا رعدوبرق باعث واکنش‌های شدید و اضطرابی می‌شود. حملات پانیک در این افراد با شروع طوفان آغاز می‌شود. آن‌ها معمولا با وسواس شدیدی تغییرات آب‌وهوا را دنبال می‌کنند. کودکان، افراد دارای اختلال پردازش حسی و مبتلایان به اوتیسم بیش‌تر از دیگران به این اختلال دچار می‌شوند.

آتوفوبیا یا فوبیا تنهایی

تنهاماندن حتی در مکان امنی مانند خانه باعث اضطراب شدید مبتلایان به آتوفوبیا می‌شود. در بیش‌تر موارد آن‌ها می‌دانند که عاملی برای ترسیدن وجود ندارد؛ اما باز هم نمی‌توانند مانع ترسشان شوند. این ترس زندگی آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد؛ زیرا همیشه باید یکی از اطرافیان همراهشان باشد. علائم اضطراب شدید تا رفع کامل حس تنهایی در آن‌ها باقی می‌ماند.

هموفوبیا یا فوبیای ترس از خون

خون، عامل اصلی ایجاد ترس در افراد مبتلا به هموفوبیا است. این افراد حتی ویزیت‌های مهم پزشکی خود را به تاخیر می‌اندازند تا با خون مواجه نشوند. تزئینات هالووین با رنگ‌های قرمز برای این افراد تداعی‌کننده خون است؛ بنابراین آن‌ها سعی می‌کنند در مراسم هالووین شرکت نکنند. همچنین از دیدن فیلم‌ها و سریال‌ها حاوی قتل و خون‌ریزی هم خودداری می‌کنند. به‌طورکلی آن‌ها در طول زندگی برای عدم روبرو‌شدن با خون تمام تلاششان را می‌کنند تا دچار اضطراب‌های شدید نشوند.

هیدروفوبیا یا فوبیا آب

هیدروفوبیا نوعی ترس از آّب است که در مراحل انتهایی عفونت هاری بروز می‌کند. افراد مبتلا به این اختلال، برخلاف سایر انواع فوبیاها هنگام مواجهه با آب دچار اسپاسم عضلانی شدید می‌شوند و حتی از نوشیدن آب هم امتناع می‌کنند؛ اما آکوافوبیا به ترس از دریاچه، دریا، رودخانه، حمام، استخر و سایر منابع آبی اشاره می‌کند.

افراد مبتلا به این نوع اختلال مانند سایر انواع فوبیا اگر در معرض محرک‌ها قرار بگیرند، دچار اضطراب شدیدی می‌شوند. حتی اگر روی این افراد آب پاشیده شود، معمولا به حملات پانیک منجر می‌شود. حمام‌کردن برای برخی از مبتلایان به این بیماری کابوس بزرگی است. 

کلاسترو فوبیا یا فوبیای فضای بسته

محرک‌هایی مثل تونل، آسانسور، قطار، هواپیما، ماشین‌های کوچک، غار، دستگاه ام آر آی، انبارها و اتاق‌های کوچکی که پنجره ندارند، باعث ترس مبتلایان به کلاستروفوبیا می‌شود. اضطراب شدید، تنگی نفس، تهوع و بی‌قراری و افزایش ضربان قلب، علائمی است که هنگام قرارگرفتن در این فضاها بروز می‌کند.

نوسوفوبیا یا فوبیا بیماری

به ترس و اضطراب قابل‌توجه برای ابتلا به یک بیماری مهلک، نوسوفوبیا یا فوبیا بیماری گفته می‌شود.  افراد مبتلا به این این نوع بیماری، معمولا از ابتلا به بیماری‌هایی مانند سرطان، ایدز و بیماری‌های قلبی اضطراب شدید دارند. این افراد معمولا از شنیدن خبرهایی در مورد بیماری‌های مهلک، خودداری می‌کنند و تاحدامکان در مکان‌های عمومی حاضر نمی‌شوند. حتی شنیدن ابتلا دیگران بیماری‌های کشنده هم باعث ایجاد واکنش‌های شدید در آن‌ها می‌شود.

فوبیا سگ و گربه

فوبیا سگ و گربه یا سینوفوبیا  به ترس مداوم و شدید از سگ و گربه اشاره می‌کند. این اختلال با ترس‌های معمول از پارس سگ بسیار متفاوت است. مبتلایان به سینوفوبیا هنگامی که در معرض سگ و گربه قرار می‌گیرند، دچار تنگی نفس و سرگیجه می‌شوند. این اختلال زندگی آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

آگورا فوبیا

به ترس و اضطراب از موقعیت‌ها یا مکان‌هایی که باعث وحشت، احساس به دام افتادن، درماندگی یا خجالت می‌شوند؛ آگورا فوبیا گفته می‌شود. این اضطراب می‌تواند از یک موقعیت واقعی یا ترس از آینده ناشی شود. افراد مبتلا به آگورا فوبیا هنگام استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی، قرارگرفتن در فضاهای باز یا بسته، ایستادن در صف یا قرارگرفتن بین جمعیت دچار حملات پانیک می‌شوند. این نوع اختلال در دسته فوبیای پیچیده قرار می‌گیرد.

علت شکل گیری فوبیا

اختلال فوبیا در موارد کمی بعد از سی‌سالگی شروع می‌شود. در اغلب موارد این بیماری در دوران کودکی، نوجوانی یا اوایل بزرگسالی بروز می‌کند. محققان تاکنون در مورد علت ایجاد آن، به یقین نرسیده‌اند. آن‌ها حدس می‌زنند تعامل پیچیده‌ای از عواملی مانند ژنتیک، شیمی مغز، محرک‌های طبیعی و رفتار‌های آموخته منجر به ایجاد این بیماری می‌شود. معمولا این اختلال بعد از یک تجربه استرس‌زا یا یک اتفاق ترسناک ایجاد می‌شود؛ برای مثال افرادی که در آستانه غرق‌شدن قرار می‌گیرند یا داخل یک اتاقی به دام می‌افتند، بیشتر از دیگران به فوبیا مبتلا می‌شوند.

همچنین کودکانی با والدین مبتلا به فوبیا، معمولا در معرض ابتلا به این اختلال هستند؛ زیرا آن‌ها با مشاهده رفتار والدین از آن‌ها الگوبرداری می‌کنند. افراد دارای شرایط ویژه پزشکی هم که مدام باید به فکر سلامتی‌شان باشند، معمولا دچار آن می‌شوند. ترومای مغزی، افسردگی و اعتیاد به مواد مخدر عوامل دیگری هستند که در ابتلا به این بیماری موثر هستند.

فوبیا چه علائمی دارد؟

شایع‌ترین و بدترین علامت فوبیا حمله پانیک است. ویژگی‌های حمله پانیک شامل موارد زیر می‌شود:

• تپش قلب؛
• تنگی نفس؛
• تکلم سریع یا ناتوانی در صحبت‌کردن؛
• خشک‌شدن دهان؛
• ناراحتی‌های معده؛
• حالت تهوع؛
• بالارفتن فشارخون؛
• لرزیدن اندام‌ها؛
• درد در قفسه سینه؛
• احساس خفگی؛
• سرگیجه و سبکی سر؛
• تعریق زیاد؛
• احساس قریب‌الوقوع فاجعه.

لازم به ذکر است همه افراد مبتلا به این بیماری، دچار حملات پانیک نمی‌شوند؛ بنابراین برای تشخیص دقیق‌تر لازم است بررسی‌های بیشتری انجام شود.

ویژگی های رفتاری افرادی که فوبیا دارند

ویژگی‌های رفتاری افراد مبتلا به فوبیا را می‌توان به‌طورکلی تحت عنوان دو کلمه اجتناب و وحشت بیان کرد. اصلی‌ترین ویژگی رفتاری مبتلایان به این اختلال، اجتناب است. آن‌ها هنگام مواجهه با محرک‌ها سعی می‌کنند از آن مکان و موقعیت دور شوند. برای مثال افراد مبتلا به کلاستروفوبیا به‌شدت از قرارگرفتن در مکان‌های بسته خودداری می‌کنند؛ اما همیشه امکان اجتناب وجود ندارد. این افراد گاهی مجبور به مواجهه با عامل ایجادکننده ترس‌ می‌شوند. حین مواجهه، سطح بالایی از استرس و اضطراب را تحمل می‌کنند. در برخی موارد میزان استرس به‌قدری شدید است که در موقعیت فریز می‌شوند و امکان حرکت از آن‌ها سلب می‌شود.

افراد مبتلا به فوبیا اگر در معرض محرک قرار بگیرند، تمام تمرکزشان متوجه عامل ترسشان است؛ بنابراین شاید متوجه صداها و حرکات اطرافشان نشوند. همان‌طور که اشاره کردیم، این بیماری، ترس غیرمنطقی است. گاهی برخی از مبتلایان قصد توجیه این ترس غیرمنطقی را دارند؛ برای مثال شنیدن جمله «تمام عنکبوت‌های دنیا کشنده هستند» از زبان مبتلایان به آراکنوفوبیا هیچ بعید نیست؛ درصورتی‌که شاید هیچ‌ گونه کشنده‌ای در محل زندگی آن‌ها وجود نداشته باشد.

نحوه برخورد با افرادی که فوبیا دارند

نحوه برخورد صحیح با افراد مبتلا به این عارضه، می‌تواند در بهبود علائم و تعادل آن‌ها تاثیر بسزایی داشته باشد. انجام 8 اقدام زیر هنگام مواجهه با این افراد بسیار سودمند است:

1. بیماری آن‌ها را جدی بگیرید: جدی‌نگرفتن بیماری و القای حس حماقت در مبتلایان باعث آزار بیشتر آن‌ها می‌شود.
2. درکشان کنید: هرچند میزان ترس آن‌ها ممکن است غیرقابل‌درک باشد؛ اما همدلی با آن‌ها برایشان بسیار خوشایند است.
3. به نترسیدن اصرار نکنید: مقابله با فوبیا برای مبتلایتان سخت است. اصرار زیاد برای نترسیدن و مقابله با هراسشان برای آن‌ها اصلا مطلوب نیست.
4. از آن‌ها بپرسید چه کمکی از شما بر می‌آید: نیازهای هر شخص هنگام مواجهه با ترس‌هایش منحصربه‌فرد است. خود فرد بهتر از هرکسی می‌داند چه کاری به او بیشتر کمک می‌کند.
5. به آن‌ها دلگرمی بدهید: غلبه بر این بیماری، روند آهسته‌ای دارد. گاهی در مسیر غلبه ممکن است شکست‌هایی رخ دهد. در این مواقع لازم است نکات مثبت تلاششان پررنگ‌ شود تا برای ادامه مسیر قوت بیشتری داشته باشند.
6. عصبانی نشوید: آخرین چیزی که فرد مبتلا به فوبیا نیاز دارد یک همراه عصبانی است! بنابراین لازم است همراه بیمار تاحدامکان آرامشش را حفظ کند و مانع از ایجاد استرس بیشتر برای او شود.
7. برای درمان تشویقشان کنید: درمان‌های مختلفی برای مبتلایان به فوبیا وجود دارد. اطرافیان فرد مبتلا می‌توانند در مورد روش‌های درمان تحقیق کنند تا متناسب با شرایط فرد بهترین روش درمان را پیشنهاد کنند.
8. حدومرز تعیین کنید: با انجام کمک‌های بی‌مورد، نباید فرد مبتلا را وابسته کرد. ایجاد وابستگی می‌تواند برای طرفین بسیار مضر باشد.

چطور فوبیا را تشخیص دهیم؟

روان پزشک و روان شناس بهترین کسانی هستند که می‌توانند انواع مختلف این بیماری را تشخیص دهند. پزشکان معمولا با پرسیدن سوالات مختلف سعی می‌کنند این اختلال را تشخیص دهند. نمونه‌ای از این سوالات شامل موارد زیر می‌شود:

• واکنش‌های  فرد هنگام مواجهه به شرایط خاص چیست؟
• شخص هرچند وقت یکبار علائم فوبیا را تجربه می‌کند؟
• چه مدت از روز را به ترس‌هایش فکر می‌کند؟
• شدت علائمی که تجربه می‌کند چقدر است؟

بر اساس پاسخ‌ها می‌توان نوع و علت فوبیا را مشخص کرد. معمولا بهترین علامت میزان سعی افراد برای فرار از ترس‌ها است. داشتن علائم برای حداقل 6 ماه نشان از ابتلا به این بیماری است. 

پیامدها و عوارض فوبیا

اگرچه ممکن است، فوبیا از نظر دیگران احمقانه باشد؛ اما می‌تواند پیامدها و عوارض جبران‌ناپذیری داشته باشد. این عوارض شامل موارد زیر می‌شود:

• انزوا: اجتناب از مکان‌ها یا موقعیت‌های مختلف باعث انزوای مبتلایان می‌شود. کودکان مبتلا به این بیماری در معرض افت تحصیلی هستند. همچنین تفاوت رفتار آن‌ها با همسالانشان باعث ایجاد مشکل در مهارت‌های اجتماعی می‌شود.
• اختلالات خلقی: بسیاری از مبتلایان به فوبیا دارای افسردگی و اختلالات اضطرابی هستند.
• سو مصرف مواد: استرس ناشی از زندگی با فوبیای شدید گاهی منجر به سو مصرف مواد و الکل می‌شود.
• خودکشی: برخی از افراد مبتلا، ممکن است در معرض خودکشی باشند.

بیشتر بخوانید: افسردگی چیست ؛ علائم، انواع، تشخیص و درمان افسردگی

چه زمانی برای بیماری فوبیا باید به پزشک مراجعه کرد؟

ترس‌های غیرمنطقی آزاردهنده هستند؛ اما گاهی صرفا به استفاده از پله‌ها به‌جای آسانسور محدود می‌شود و مشکل حادی برای افراد ایجاد نمی‌کند. درحالی‌که در برخی موارد اضطراب و استرس، زندگی افراد را مختل می‌کند و در موقعیت‌های شغلی، تحصیلی و اجتماعی آن‌ها اثر منفی می‌گذارد. این افراد لازم است برای درمان اقدام کنند و به پزشک مراجعه کنند. بیشتر افراد می‌توانند با استفاده از روش‌های درمانی موجود به طور کامل درمان شوند و مانند سایرین زندگی معمولی را تجربه کنند.

راه های درمان فوبیا

درمان فوبیا شامل درمان‌های دارویی و غیردارویی یا ترکیبی از هر دو است. رفتار درمانی شناختی (CBT) رایج‌ترین درمان برای این بیماری است. این درمان شامل قرارگرفتن در معرض منبع ترس در یک محیط کنترل ‌شده است که می‌تواند اضطراب را کاهش دهد و به‌مرور ترس را از بین ببرد.

رفتار درمانی شناختی بر شناسایی و تغییر افکار منفی، باورهای ناکارآمد و واکنش‌های منفی در موقعیت فوبیا تمرکز دارد. در تکنیک‌های جدید CBT از واقعیت مجازی استفاده می‌کنند تا افراد به طور ایمن در معرض محرک‌ها قرار گیرند. رفتار درمانی شناختی بیشتر برای درمان فوبیای خاص یا ساده استفاده می‌شود.

دارودرمانی برای فوبیا

داروهای ضدافسردگی و داروهای کاهنده اضطراب می‌تواند در کاهش شدت واکنش‌های احساسی و فیزیکی نسبت به ترس موثر باشد. در بیشتر موارد ترکیبی از درمان‌های دارویی و غیردارویی تجویز می‌شود. بنزودیازپین‌ها و بتابلاکرها داروهای رایجی هستند که برای این اختلال تجویز می‌شود. برای مثال برای کاهش استرس ناشی از آگورا فوبیا در ارائه‌های علمی یا شغلی  مصرف داروی پروپانولول کمی قبل از قرارگرفتن در موقعیت می‌تواند در کاهش لرز و کاهش ضربان قلب موثر باشد.

آیا فوبیا درمان قطعی دارد؟

پاسخ به این سوال باتوجه‌به تئوری‌های مختلف روان‌درمانی بله است؛ اما عوامل مختلفی می‌تواند مانع درمان قطعی آن شود. این عوامل شامل موارد زیر هستند:

• عدم تخصص کافی درمانگر: اگر درمانگر در مورد پروتکل‌های درمانی اطلاعات کافی نداشته باشد؛ در اجرای آن‌ها به مشکل برمی‌خورد؛ بنابراین لازم است بیمار در انتخاب پزشک و مرکز درمانی نهایت دقت را داشته باشد.
• اجرای غلط پروتکل‌های درمانی: اگر پزشک در اجرای صحیح پروتکل‌های درمانی عملکرد مناسبی نداشته باشد فوبیا درمان نمی‌شود.
• عدم همکاری بیمار: خواست و تصمیم بیمار  برای درمان بسیار مهم است. اگر خود بیمار همکاری لازم با پزشک را نداشته باشد فرایند درمانی به‌خوبی طی نمی‌شود.

درمان فوبیا در کلینیک پزشک اول

در کلینیک روان شناسی و کلینیک روانپزشکی پزشک اول درمان این بیماری از طریق روش‌های مختلفی امکان‌پذیر است. در این مرکز از پیشرفته‌ترین تجهیزات و متدها استفاده می‌شود. برای درمان فوبیای خاص، امکانات مختلفی مانند واقعیت مجازی در کلینیک پزشک اول فراهم است. هم‌وطنان عزیز می‌توانند در محیطی امن و کاملا کنترل‌شده فرایند بهبودی را شروع کرده و ادامه دهند. مراجعه به کلینیک پزشک اول می‌تواند نقطه آغاز زندگی بدون این بیماری باشد؛ زیرا بهترین درمان گران در کلینیک پزشک اول گرد هم آمده‌اند. پس وقت را غنیمت بشمارید و برای تعیین نوبت و مشاوره با ما تماس بگیرید.

سخن آخر

فوبیا ترس غیرمنطقی و غیرطبیعی نسبت به شی، مکان یا موقعیتی خاص است. پذیرش این ترس توسط خود فرد و اطرافیانش، اولین قدم برای درمان است. این ترس به‌هیچ‌عنوان از حماقت ناشی نمی‌شود؛ بلکه ریشه در گذشته، افکار و ژنتیک افراد دارد. بیش‌تر افراد به این واکنش غیرمنطقی آگاه هستند؛ اما نمی‌توانند اقدامی برای جلوگیری از این ترس انجام دهند. اطرافیان فرد مبتلا، لازم است آن‌ها را درک کنند و بدون هیچ فشار مضاعفی، آن‌ها را برای درمان تشویق کنند. درمان این بیماری می‌تواند نقطه عطف زندگی فرد مبتلا باشد. پس برای درمان و تجربه زندگی عادی گام نخست را بردارید و به پزشک مراجعه کنید.