اختلال تیک عصبی چیست؟ چگونه کنترل و درمان می شود؟

اختلال تیک عصبی (Tics disorder) نوعی عارضه نورولوژیک است که به دلایل مختلفی رخ می‌دهد. تعریف سازمان بهداشت جهانی از این اختلال برابر است با انجام حرکات یا بروز صدایی غیرارادی که فرد بدون اینکه روی آن تسلطی داشته باشد، به صورت مکرر انجام می‌دهد. این اختلال بیشتر در سنین کودکی و از 3 تا 5 سالگی بروز پیدا می‌کند، اما موارد بسیار زیادی هم وجود دارد که بروز آن در بزرگسالی دیده شده است. البته اگر علائم این اختلال در فرد در سنین پایین بروز دهد، احتمال درمان او، بسیار بیشتر می‌شود. تیک‌هایی که بیشتر از یک سال ادامه دارند در دسته‌بندی مزمن و پایدار قرار می‌گیرند که حتما باید درمان شوند. اگر می‌خواهید بدانید که اختلال تیک چیست و چگونه درمان می‌شود در این مقاله از پزشک مغز با ما همراه باشید.

اختلال تیک عصبی چیست؟

اختلال تیک عصبی یا اختلالات تیک عصبی به شرایطی گفته می‌شود که در آن فرد به صورت ناگهانی، سریع، غیرارادی و تکراری حرکات یا صداهایی از خود بروز می‌دهد. این تیک‌ها به دلیل فعالیت غیرطبیعی در مسیرهای عصبی مغز به ویژه بخش‌های کنترل کننده حرکت ایجاد می‌شوند. ممکن است موقتی یا مزمن باشند و شدت آن‌ها متغیر است. این حرکات یا صداها غیرارادی هستند هرچند فرد ممکن است برای مدت کوتاهی آنها را مهار کند.

انواع تیک عصبی کدامند؟

اختلال تیک، انجام غیرارادی حرکات تکراری است که معمولا به سرعت و پشت‌سرهم انجام می‌شوند. بر خلاف تصور عموم مردم، این اختلال در کودکان بیشتر از بزرگسالان بروز پیدا می‌کند. هرچند هیچ محدودیت سنی برای آغاز پیدایش این اختلال وجود ندارد. در برخی موارد از این اختلال با عنوان تشنج هم یاد می‌شود که ارجاع موثقی نیست. زیرا این بیماری نوع دیگری از اختلالات عصبی و مغزی است که دلایل خاص خود را دارد و با اختلال تیک فرق دارد.

این بیماری انواع مختلفی دارد. مهم‌ترین دسته‌بندی تیک، بر اساس ناحیه عمل انجام می‌شود. بر همین اساس دو نوع مهم تیک حرکتی و صوتی داریم. در این میان، تیک‌های حرکتی و صوتی بسته به شدتی که دارند در دسته تیک‌های گذرا یا موقتی و دسته مزمن قرار می‌گیرند. نوعی سندروم به نام سندروم تورت هم وجود دارد که باعث بروز تیک در افراد می‌شود. این سندروم به خودی خود یک اختلال مزمن محسوب می‌شود. در ادامه درباره هر کدام از این موارد توضیح می‌دهیم.

مطالعه بیشتر: دکتر تشنج

تیک عصبی حرکتی

تیک حرکتی همانطور که از نامش پیداست، شامل حرکات ناخودآگاه اعضای بدن از جمله اجزای صورت، سر، شانه و گردن و همینطور پرش عضلانی، تکان دادن پا، دست، لمس اشیا یا افراد، پلک زدن، باز و بسته کردن دهان، پرتاب کردن سر و... می‌شود که معمولا از اولین نشانه‌های این اختلال هستند و تیک‌های صوتی در مرحله بعدی بروز می‌کنند. البته ممکن است فرد به طور کلی دچار تیک صوتی نشود.

تیک عصبی صوتی

شاید برایتان این سوال پیش بیاید که تیک صوتی به چه صورت بروز پیدا می‌کند؟ تا به حال کسی را دیده‌اید که پشت‌سرهم گلویش را صاف کند یا سرفه کند؟ اگر این کار ظاهرا دلیل خاصی نداشته باشد، می‌توان آن را از نشانه‌های تیک صوتی به شمار آورد. از طرفی فرد مبتلا به اختلال تیک صوتی ممکن است کلمات یا اصطلاحات را مدام تکرار کند یا از گلوی خود صدای خرخر دربیاورد.

سندروم تورت

سندروم تورت یا توره (Tourette Syndrome) که به اختصار به آن TS می‌گویند، نوعی بیماری است که بروز آن باعث می‌شود فرد بیمار دچار تیک شود. سندورم تورت معمولا بین 5 تا 10 سالگی برای اولین بار در بیمار پدیدار می‌شود و اولین نشانه‌های آن هم تیک حرکتی در قسمت سر و گردن است. تحقیقات نشان می‌دهند تعداد زیادی از بزرگسالانی که در دوران کودکی به سندروم تورت مبتلا شده‌اند، در بزرگسالی تا حد زیادی از شر تیک‌ها خلاص می‌شوند. برخی مواقع هم این اختلال به طور کامل رفع می‌شود، اما افرادی که در بزرگسالی به این سندروم مبتلا می‌شوند، شرایط وخیم‌تری را تجربه می‌کنند.

محققان هنوز نتوانسته‌اند دلیل مشخصی برای ابتلا به این بیماری پیدا کنند، هرچند که این اختلال به وجود ناهنجاری‌هایی در بخش‌هایی از مغز و مدارهای الکتریکی متصل‌کننده آن‌ها به یکدیگر اشاره دارد. تحقیقات نشان داده است که در بیشتر افراد مبتلا به سندروم تورت به‌خصوص در کودکی، اختلال OCD یا همان وسواس فکری-جبری و ADHD یعنی اختلال بیش فعالی هم دیده می‌شود.

یادتان باشد که هر نوع تیک حرکتی یا صوتی نباید بلافاصله به عنوان سندروم تورت در نظر گرفته شود؛ بلکه حداقل یک سال باید از تداوم یک تیک حرکتی و تیک صوتی بگذرد. در بسیاری از موارد، احتمال وجود یکی از دو اختلال ذکر شده یا اختلال یادگیری، اختلالات خلقی، اختلال در خواب و... نیز در کنار سندروم وجود دارد.

یکی دیگر از روش‌های دسته‌بندی انواع اختلال تیک، ساده یا پیچیده بودن آن‌‌هاست. تیک‌های ساده معمولا به صورت ناگهانی بروز پیدا می‌کنند و همانطور هم به سرعت ناپدید می‌شوند. حرکاتی مثل پلک زدن مکرر، صاف کردن گلو یا پرش عضلانی تعداد ماهیچه‌های کمتری را در بدن درگیر می‌کنند از تیک‌های ساده محسوب می‌شوند. برخی از تیک‌ها پیچیده‌تر هستند و گروه‌های ماهیچه‌ای بیشتری را درگیر می‌کنند؛ مثل تکرار کلمات و اصطلاحات، پریدن و... .

علت تیک زدن بدن؛ دلیل ابتلا به تیک عصبی

علت تیک عصبی می‌تواند گوناگون باشد؛ از اضطراب گرفته تا اختلالات و آسیب‌های مغزی. از دید متخصص مغز و اعصاب دلایل بروز این نوع اختلال به دو دسته دلایل اولیه و دلایل ثانویه تقسیم می‌شود.

علل اولیه بروز تیک شامل علل اسپورادیک و علل ارثی است. بیماری‌های اسپورادیک در واقع به بیماری‌هایی گفته می‌شود که سابقه خانوادگی یا جهش ژنتیکی شناخته شده‌ای باعث بروز آن نشده باشد. در مورد تیک، تاثیرات سندروم توره می‌تواند باعث بیماری شود. از جمله علل ارثی بروز تیک‌های عصبی هم می‌توان به بیماری هانتینگتون (Huntington’s disease)، دیستونی اولیه (dystonia) و نوروآکانتوسیتوزیس (Neuroacanthocytosis) اشاره کرد.

علل ثانویه تیک عصبی شامل مواردی مثل عفونت، مسمومیت با سمومی مثل مونوکسید کربن، اختلالات کروموزومی و عقب‌ماندگی ذهنی، مصرف برخی داروها مثل داروهای ضد جنون، سکته، ضربه به سر، اسکیزوفرنی، بیماری‌های دژنراتیو یا فرساینده بافت‌ها و اندام‌های بدن و... است.

مطالعه بیشتر: انواع علائم اسکیزوفرنی

علائم تیک عصبی چیست

علائم تیک عصبی بسته به نوع و شدت آن متفاوت است، اما به طور کلی در دو دسته حرکتی و صوتی تقسیم می‌شوند. 

علائم تیک حرکتی

تیک‌های حرکتی معمولا شامل حرکات ناگهانی، سریع، تکراری و غیرارادی در بخش‌های مختلف بدن هستند. این علائم عبارتند از:

• پلک زدن سریع یا مکرر
• حرکات ناگهانی ابرو یا چشم‌ها
• بالا انداختن شانه
• تکان دادن سر یا گردن
• حرکات عجیب صورت مانند جمع کردن بینی و لب
• پرش دست یا پا

علائم تیک صوتی

این نوع شامل صداهای غیرارادی است که از طریق حنجره، بینی یا دهان تولید می‌شوند. مانند:

• صاف کردن گلو
• سرفه یا عطسه مکرر بدون دلیل
• صدای خرخر یا ناله
• تکرار کلمات یا بخش‌هایی از کلمات
• بیان ناگهانی کلمات بی ربط یا حتی کلمات نامناسب در توره شدید

ویژگی‌های کلی تیک‌ها

• شروع ناگهانی و تکرارشونده
• امکان مهار کوتاه مدت ولی معمولا غیرقابل کنترل در درازمدت 
• تشدید یا استرس، اضطراب یا خستگی
• کاهش یا توقف موقت هنگام تمرکز شدید مثل بازی کردن یا درس خواندن
• احساس تنش یا فشار پیش از بروز تیک که با انجام حرکت یا صدا، فرد احساس آرامش نسبی می‌کند.

اختلال تیک چگونه تشخیص داده می شود؟

برای تشخیص اختلال تیک عصبی، حتما باید به یک پزشک متخصص مراجعه کنید. اگر مدتی است که فکر می‌کنید برخی حرکات را به طور غیرارادی و مکرر در بازه‌های زمانی مختلف انجام می‌دهید، حتما به پزشک متخصص مراجعه کنید. پزشک متخصص مربوط به این اختلال، متخصص مغز و اعصاب است؛ البته بهتر است که این پزشک در زمینه تیک تخصص داشته باشد. پزشک سوالاتی از شما می‌پرسد تا بتواند موضوع را به طور همه‌جانبه بررسی کند؛ مثل زمان شروع تیک، مدت زمانی که تیک طول می‌کشد، نوع تیک‌ها و شدت آن‌ها. سپس آزمایش‌هایی مثل خون، سی‌تی اسکن و MRI برای شما تجویز می‌کند تا بهتر بتواند نتیجه را تشخیص دهد.

نحوه کنترل تیک عصبی

گاهی اوقات ممکن است فرد از دوران کودکی به اختلال تیک دچار نشده باشد و این نشانه‌ها در بزرگسالی بروز پیدا کرده باشند؛ مثلا بعد از بروز یک حادثه یا سلسله اتفاقاتی که فرد را دچار هیجان مثبت یا منفی زیاد کرده است. از آن‌جا که صرفا با بروز چندباره تیک، نمی‌توان تشخیص تیک شدید داد؛ بنابراین این تیک‌ها گاهی با رعایت چند شرط ساده قابل کنترل هستند؛ حتی وقتی در کودکان بروز پیدا می‌کنند. شروطی مثل:

• تنظیم ساعت خواب بیمار
• جلوگیری از رفتارهای تنش‌زای دیگران در برابر بروز تیک در بیمار
• دور ماندن بیمار از محیط‌های تنش‌زا
• حساسیت نشان ندادن به تیک از طرف خود بیمار و اطرافیانش
• در میان گذاشتن مسئله با نزدیکان برای جلوگیری از بروز مشکلات بیشتر
• آموزش به کوچکترها مثل هم‌کلاسی‌های بیمار در جهت برخورد مناسب در هنگام بروز تیک
• صحبت با سرپرستان فرد با توجه به مکانی که زمان زیادی در آن‌جا می‌گذراند؛ مثل معلم، مدیر و... برای آشنایی با شرایط و کنترل آن در صورت لزوم
• یادتان باشد که حتی در صورت مراجعه به پزشک هم بهتر است با مشورت متخصص این نکات را رعایت کنید تا درمان تاثیر بیشتری داشته باشد.

درمان اختلال تیک عصبی

از آن‌جا که اختلال تیک عصبی مشکلی مربوط به مغز و اعصاب است، بنابراین درمان آن هم نیازمند دقت و ظرافت زیاد است. در مرحله اول این بیماری باید به خوبی تشخیص داده شود. درباره نحوه تشخیص این اختلال در بخش‌های قبلی توضیح دادیم. تشخیص و درمان تیک عصبی را حتما باید به یک متخصص مغز و اعصاب بسپارید. چون برخی از تیک‌ها در زندگی فرد اختلالی ایجاد نمی‌کنند و اصولا نیاز به درمان ندارند.

در این مواقع تیک‌ها معمولا دلایلی مثل اضطراب و استرس دارند؛ به‌خصوص اگر به صورت دوره‌ای در مدت زمان خاصی بروز پیدا می‌کنند. بنابراین با روش‌های کنترلی می‌توانید از تعداد و شدت آن‌ها بکاهید یا کاملا متوقفشان کنید. از طرفی برخی دیگر حتما باید درمان شوند، اما روش‌های درمانی مناسب برای هر کدام از اختلالات با دیگری فرق دارد. رایج‌ترین شیوه درمان اختلالات تیک عصبی، رفتار درمانی است که در اکثر مواقع هم موثر واقع می‌شود. در صورتی که رفتار درمانی اثر نداشت یا شدت و زمان تیک‌ها بسیار زیاد بود، می‌توان به سراغ درمان با دارو یا حتی جراحی رفت.

رفتار درمانی تیک

در واقع رفتار درمانی بیشتر برای کنترل تیک‌ها استفاده می‌شود. در این مواقع پزشک، بیمار را به روانشناس یا دکتر روانپزشک ارجاع می‌دهد. جلسات روان‌درمانی بر محوریت شخصیت و ویژگی‌های بیمار و تحلیل علل روانی بروز تیک‌ها برگزار می‌شود و پزشک متخصص، راهکارهایی برای حفظ آرامش، جلوگیری از بروز تیک و کنترل تیک‌ها در هنگام وقوع ارائه می‌دهد. در بسیاری از موارد این روش جواب داده و نیازی به درمان بیشتر نیست. یادتان باشد که در روش رفتار درمانی، تیک‌ها کاملا از بین نمی‌روند، بلکه تحت کنترل قرار می‌گیرند.

دارو درمانی تیک

دارو درمانی روش دیگری است که برای درمان اختلال تیک، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش حتما باید توسط دکتر متخصص به کار گرفته شود و داروها را به هیچ عنوان نباید به طور خودسر مصرف کرد. چون عوارض بسیار خطرناکی ایجاد می‌کنند. تشخیص نوع دارو، دز مصرفی و زمان مصرف داروها هم فقط بر عهده پزشک است. نوع و مقدار داروها برای هر فرد به دلیل بروز بیماری و شدت آن بستگی دارد.

درمان تیک با جراحی

معمولا این روش کاربرد چندانی ندارد و تمامی پزشکان سعی می‌کنند که با رفتاردرمانی و نهایتا تجویز دارو مشکل را حل کنند، اما در برخی مواقع، وجود و بروز تیک‌ها اختلالات شدیدی در زندگی بیمار ایجاد می‌کنند، فرد نمی‌تواند روال عادی زندگی خود را طی کند و در انجام کارهای روزمره دچار مشکل می‌شود. در این صورت پزشکان برای اینکه بتوانند بیمار را به زندگی عادی بازگردانند، روش جراحی را پیشنهاد می‌کنند. هرچند این روش بسیار پرخطر است و هر پزشک جراحی نباید آن را انجام دهد.

بهترین قرص برای تیک عصبی

همانطور که گفتیم، درمان دارویی اختلال تیک، حتما باید زیر نظر پزشک متخصص و با دستور او انجام شود. امروزه داروهای بسیاری برای کنترل و درمان این اختلال وجود دارد. از میان این داروها می‌توان به گروه دارویی نورولپتیک‌ها یا داروهای ضد روان‌پریشی اشاره کرد که از معروف‌ترین داروهای درمان تیک هستند. کلونیدین، کلونازپام و تترابنازین هم از دیگر قرص‌هایی هستند که برخی از پزشکان برای کنترل و درمان چنین اختلالی تجویز می‌کنند.

سخن پایانی

اختلال تیک بیماری خطرناکی محسوب نمی‌شود، اما شما عزیزان می‌توانید در اسرع وقت به کلینیک روانپزشکی یا کلینیک روانشناسی پزشک اول مراجعه کنید و شرایط خود را به طور کامل شرح دهید.. چون حتی اگر علائم شما به چنین اختلالی مربوط نباشد، احتمالا دلیل بروز یک بیماری یا مشکل دیگر است. به طور کلی هیچ‌گاه اختلال تیک عصبی به طور خودبه‌خود ایجاد نمی‌شود و حتما دلیلی برای بروز آن وجود دارد؛ حال این دلیل می‌تواند هیجانات منفی باشد یا عوارض جانبی است که به دلیل مصرف برخی داروهای خاص یا حتی ضربه به سر و مشکلاتی که برای برخی از قسمت‌های مغز به وجود می‌آید.