طرحواره درمانی چیست؟ اهداف و تکنیک های آن

طرحواره درمانی، یک رویکرد نوین و تلفیقی در روان‌درمانی است که هدف آن شناسایی و اصلاح الگوهای عمیق و ناسازگاری است که ریشه در تجربیات گذشته افراد دارند.  این الگوها معمولاً از دوران کودکی شکل می‌گیرند و تأثیر زیادی بر رفتار، هیجانات و روابط فردی افراد دارند .در این مقاله، به طور دقیق‌تر بررسی می‌کنیم طرحواره درمانی چیست؟ و در مورد اصول، اهداف، مراحل و تکنیک‌های کلیدی آن صحبت خواهیم کرد. همراه ما باشید.

طرحواره درمانی چیست

اگر بخواهیم به طور دقیق و کامل توضیح دهیم طرح واره درمانی چیست ؟ باید بگوییم روش و رویکردی جدید در روان درمانی است که برای درمان مشکلات ریشه‌دار روانی مانند اختلالات شخصیت به‌کار می‌رود.  این رویکرد ترکیبی از شناخت‌درمانی، روان‌تحلیل‌گری و رفتاردرمانی است.  در این رویکرد، طرحواره به الگوهای فکری و هیجانی منفی و ناپایداری گفته می‌شود که معمولاً در کودکی به‌دلیل برآورده‌نشدن نیازهای هیجانی شکل می‌گیرند و در بزرگسالی باعث تکرار رفتارهای ناسازگار می‎شوند. به طور کلی، طرحواره ‌درمانی با شناسایی و تغییر این الگوها، فرد را به سمت بهبود روابط، افزایش عزت‌نفس و احساس امنیت بیشتر در زندگی سوق می‌دهد. پیشنهاد می‌کنیم مقاله روان درمانی چیست از سایت پزشک اول را مطالعه کنید تا  اطلاعات کاملی در مورد این روش درمانی بدست آورید.

طرحواره درمانگر کیست

طرحواره درمانگر، روان‌درمانی است که در زمینه طرحواره‌درمانی آموزش دیده و مهارت‌های لازم را برای شناسایی، تحلیل و اصلاح طرحواره‌های ناسازگار اولیه دارا است.  این فرد، علاوه‌بر دانش روان‌شناسی و روان‌درمانی شناختی‌رفتاری، توانایی ایجاد ارتباط درمانی عمیق و امن با مراجع را دارد تا با استفاده از تکنیک‌هایی مانند بازوالدینی محدود، کار با حالت‌های هیجانی و رویکردهای بین‌فردی، به ترمیم زخم‌های روانی فرد بپردازد.

 طرحواره‌درمانگر همچنین به جای تمرکز بر رفتار و تفکر، به بررسی ریشه‌های دوران کودکی، نیازهای برآورده‌نشده و هیجانات سرکوب‌شده فرد می‌پردازد.  به علاوه، با استفاده از تکنیک‌هایی مانند تجسم، گفت‌وگوی خیالی و تمرین‌های رفتاری، طرحواره‌های ناسازگار را به چالش می‌کشد و بازسازی می‌کند.

هدف طرحواره درمانی چیست

هدف اصلی طرحواره درمانی، شناسایی، درک و تغییر طرحواره‌های ناسازگار اولیه‌ای است که در دوران کودکی شکل گرفته‌اند و باعث تکرار الگوهای ناسالم رفتاری، هیجانی و ارتباطی در بزرگسالی شده‌اند.

 این درمان تلاش می‌کند فرد را از تسلط این الگوهای ناخودآگاه رهایی بخشیده و به او کمک کند تا نیازهای هیجانی اساسی‌اش مانند امنیت، ارتباط، پذیرش، خودمختاری و خودارزشمندی را به شیوه‌ای سالم برآورده سازد.  افزون بر این، طرحواره درمانی به ایجاد تغییرات عمیق و پایدار در شخصیت و ساختار روانی فرد می‌پردازد و به او کمک میک‎ند که چگونه از حالت‌های ناسالم ذهنی فاصله گرفته، رفتارهای سالم‌تری اتخاذ کرده و روابطش را بهبود ببخشد.

 چه زمانی طرحواره درمانی کاربرد دارد

طرحواره‌درمانی یک روش درمانی جامع و تلفیقی است و برای کمک به افرادی با مشکلات روانی عمیق و مزمن به‌کار می‌رود.  این رویکرد به خصوص برای درمان اختلالات شخصیت، از جمله اختلال شخصیت مرزی (BPD)، طراحی شده است.  طرحواره‌درمانی همچنین در مواقعی کاربرد دارد که روش‌های رایج درمانی مانند درمان شناختی رفتاری یا دارودرمانی، پاسخ مؤثری نداشته‌اند.

از سوی دیگر طرحواره‌درمانی برای درمان مشکلاتی مانند اختلالات خوردن، اضطراب، افسردگی و مسائل پیچیده‌ عاطفی و رفتاری نیز استفاده می‌شود.  جالب است بدانید افرادی که به اختلال شخصیت مرزی مبتلا هستند، در صورت دریافت طرحواره‌درمانی، شانس بیشتری برای بهبودی دارند و علائم آنها کاهش قابل‌توجهی پیدا می‌کند.

علاوه بر این، طرحواره‌درمانی برای برای افرادی که درگیر الگوهای رفتاری تکرارشونده، روابط ناسالم یا احساسات شدید و ناپایدار هستند و به‌دنبال ریشه‌یابی و اصلاح این مشکلات‌اند، بسیار مناسب است.

مراحل طرحواره درمانی کدام است

طرحواره‌درمانی در چند مرحله پیوسته و منسجم انجام می‌گیرد.  ابتدا ارزیابی کامل از تاریخچه زندگی فرد، شناخت طرحواره‌های ناسازگار اولیه و سبک‌های مقابله‌ای او انجام می‌شود.  سپس درمانگر با استفاده از تکنیک‌های شناختی، تجربی، رفتاری و رابطه‌ای تلاش می‌کند این طرحواره‌ها را به چالش بکشد.

 در ادامه، هیجانات سرکوب‌شده فرد، فعال شده و بیمار به صورت عمیق‌تری با ریشه‌های احساسی مشکلاتش مواجه می‌شود.  پس از آن، تمرکز درمان بر جایگزین‌کردن افکار و الگوهای سالم و ایجاد پاسخ‌های سازگار قرار می‌گیرد.

 در مرحله نهایی نیز، بیمار با حمایت درمانگر مهارت‌های لازم را برای مواجهه با چالش‌های واقعی زندگی تمرین کرده و درونی‌سازی طرحواره‌های سالم و ایجاد تغییرات پایدار در روابط بین‌فردی و خودپنداره دنبال می‌شود.

 انواع سبک مقابله ای در طرحواره درمانی

در طرحواره درمانی، افراد در مواجهه با طرحواره‌های ناسازگار، سه سبک مقابله‌ای ناسالم  ار جمله تسلیم، اجتناب و جبران افراطی را اتخاذ می‌کنند.  این سبک‌ها واکنش‌های ناهوشیاری هستند که فرد برای کاهش اضطراب ناشی از فعال شدن طرحواره به کار می‌برد. در ادامه هر یک را بررسی می‎کنیم:

 تسلیم شدن

تسلیم شدن یکی از سبک‌های ناسالم مقابله‌ای در طرحواره درمانی است که طی آن فرد بدون چالش یا مقاومت، خود را کاملاً تحت تأثیر طرحواره‌های ناسازگار قرار می‌دهد و آن‌ها را در زندگی‌اش بازتولید می‌کند. به طور مثال، کسی که طرحواره رهاشدگی دارد، اغلب به‌طور ناخودآگاه وارد روابطی می‎شود که در آن احتمال ترک شدن بالا است یا رفتارهایی انجام می‎دهد که طرف مقابل را فراری دهد.

 در این سبک، فرد احساس می‌کند شایسته شرایط بهتر نیست و با تکرار الگوهای آشنا، حتی اگر دردناک باشند، احساس امنیت روانی می‌کند.  درمان در این مرحله کمک می‌کند فرد طرحواره را شناسایی کرده، از حالت تسلیم خارج شود و به سمت رفتارهای سالم‌تر حرکت کند.

 اجتناب

اجتناب یکی دیگر از انواع سبک مقابله ای در طرحواره درمانی است که در آن فرد تلاش می‌کند از هر موقعیتی که ممکن است طرحواره‌اش را فعال کند، دوری کند. مانند کسی که طرحواره بی‌اعتمادی دارد، وارد هیچ رابطه عاطفی عمیقی نمی‌شود یا فردی با طرحواره شکست از پذیرش مسئولیت‌های جدید خودداری می‌کند.

 این اجتناب‌ها معمولا شامل انزوا، اعتیاد، بی‌احساسی، یا حتی اشتغال افراطی برای پرت کردن حواس هستند.  اگرچه این سبک در کوتاه‌مدت اضطراب فرد را کاهش می‌دهد، اما در بلندمدت مانع رشد، صمیمیت و تجربه‌های معنادار زندگی می‌شود.  در طرحواره درمانی، این سبک به چالش کشیده می‌شود تا فرد با واقعیت مواجه شده و از فرصت‌های رشد استفاده کند.

 جبران افراطی

در جبران افراطی، فرد رفتاری کاملاً مخالف با محتوای طرحواره ناسازگار خود انجام می‌دهد تا آن را پنهان کند یا بی‌اثر جلوه دهد. برای مثال، کسی که طرحواره نقص دارد، ممکن است بیش‌ازحد به ظاهر خود برسد یا فردی با طرحواره شکست، به شکلی رقابتی و سلطه‌گرانه عمل کند تا ضعف درونی‌اش را پنهان کند.

 این سبک دفاعی اغلب با رفتارهای افراطی، پرخاشگرانه یا کنترلی همراه است و مانع از شکل‌گیری ارتباطات اصیل و پایدار می‌شود. به طوری که فرد در ظاهر قوی و موفق جلوه می‌کند، اما درون خود احساس ضعف و ناامنی دارد.  در طرحواره درمانی، درمانگر تلاش می‌کند با ایجاد فضایی امن، فرد را به پذیرش طرحواره، مواجهه با آن و یافتن راه‌های سالم‌تر برای جبران تشویق کند.

 تکنیک های مورد استفاده در طرحواره درمانی

تکنیک‌های احساسی در طرحواره درمانی به فرد کمک می‌کنند تا با هیجانات سرکوب‌شده یا نادیده‌گرفته‌شده ارتباط برقرار کنند.  این هیجانات معمولاً ریشه در تجارب کودکی دارند که در آن‌ها نیازهای هیجانی فرد تأمین نشده‌اند.  در این روش‌ها، درمانگر فضایی امن و پذیرا فراهم می‌کند تا احساساتی مانند خشم، اندوه، ترس یا شرم آزادانه بیان شوند. در ادامه این تکنیک‎ها را بررسی می‎کنیم:

احساسی

تکنیک‌های احساسی در طرحواره‌درمانی نقش مهمی در کشف و پردازش هیجانات پنهان ایفا می‌کنند.  این هیجانات اغلب حاصل زخم‌های عاطفی دوران کودکی‌اند که در ناخودآگاه فرد تثبیت شده‌اند.  درمانگر با ایجاد محیطی امن و بدون قضاوت، به فرد اجازه می‌دهد احساساتی مثل خشم، ترس یا اندوه را که پیش‌تر نادیده گرفته شده‌اند، تجربه کند.

همچنین استفاده از تکنیک‌هایی مانند نامه‌نوشتن به والدین، صندلی خالی یا تصور موقعیت‌های ناراحت‌کننده، به فرد کمک می‌کند این احساسات را بازشناسی کرده و در سطحی عمیق‌تر درک کند. این فرآیند نه‌تنها موجب تسکین روانی می‌شود، بلکه پیوند فرد با نیازهای هیجانی برآورده‌نشده‌اش را نیز ترمیم می‌کند.

 رفتاری

در طرحواره‌درمانی، تکنیک‌های رفتاری برای کمک به فرد در تغییر رفتارهای نادرستی به کار می‌روند که ریشه در باورهای نادرست دوران کودکی دارند.  این روش‌ها به فرد کمک می‌کنند تا رفتارهایی را که هنگام فعال‌شدن طرحواره‌ها تکرار می‌شوند، شناسایی کرده و به‌مرور اصلاح کند.  برای مثال، کسی که احساس می‌کند دیگران او را طرد می‌کنند، گاهی از صمیمیت دوری می‎کند، اما در درمان، با تمرین‌های تدریجی یاد می‌گیرد به‌طور سالم‌تری وارد روابط شود.  درمانگر همچنین به او کمک می‌کند مهارت‌هایی مثل بیان احساسات، مشخص‌کردن مرزهای شخصی و (نه) گفتن را یاد بگیرد.

 با تقویت رفتارهای سالم، اثر طرحواره‌های منفی کمتر می‌شود و فرد بهتر با دیگران ارتباط برقرار می‌کند.

میان فردی

در طرحواره‌درمانی، تکنیک‌های میان‌فردی برای شناخت و تغییر الگوهای نادرست در روابط با دیگران استفاده می‌شوند. این الگوها معمولاً از تجربه‌های سخت دوران کودکی، مثل روابط مشکل‌دار با والدین یا مراقبان، شکل گرفته‌اند.  درمانگر  به فرد کمک می‌کند نقش خود را در شکل‌گیری این نوع روابط بهتر بفهمد و رفتارهای تکراری‌ در ارتباط با دیگران را با دقت بیشتری بررسی کند.

 رفتارهایی مانند وابستگی زیاد، کناره‌گیری، سکوت در برابر نارضایتی یا تلاش برای جلب تأیید دیگران در تکنیک میان فردی مورد توجه قرار می‌گیرند.  با بازسازی این الگوها در فضای امن درمان، فرد یاد می‌گیرد به شیوه‌ای سالم‌تر با دیگران ارتباط برقرار کرده و نیازهای عاطفی خود را درست و مستقیم بیان کند.

 مداخلات و تکنیک های شناختی

در طرحواره‌درمانی، مداخلات شناختی برای شناسایی و تغییر افکار نادرستی به کار می‌روند که با طرحواره‌های منفی فرد در ارتباط هستند.  این تکنیک‌ها بر پایه تفکر منطقی و بررسی شواهد درونی بنا شده‌اند.

در جلسات درمان، فرد یاد می‌گیرد افکار منفی و خودکاری را که به ذهنش خطور می‌کنند تشخیص دهد و از خود بپرسد که آیا این افکار واقع‌گرایانه‌اند یا بازتاب باورهای نادرستی هستند که از دوران کودکی شکل گرفته‌اند.  درمانگر همچنین با کمک پرسش‌های سنجیده و ارائه دیدگاه‌های متفاوت، به فرد کمک می‌کند برداشت‌های مثبت‌تر و واقع‌بینانه‌تری نسبت به خود و دیگران پیدا کند.

در واقع هدف این روش، جایگزینی باورهای ناسالم با افکار منطقی‌تر و مفیدتر است.

 تکنیک های هیجانی

تکنیک‌های هیجانی در طرحواره‌درمانی نقش مهمی در کمک به فرد برای ابراز احساساتی مانند خشم و ناراحتی و تمرکز بر نیازها و اهداف واقعی ایفا می‌کنند.  این مداخلات باعث می‌شوند فرد هیجانات سرکوب‌شده را شناسایی و ابراز کند و در نتیجه، نگرش او نسبت به خود تغییر یافته و خود را با دیدگاه مثبت‌تر و پذیراتر ببیند.
علاوه بر این، با تمرکز بر پردازش هیجانات و ارتباط آن‌ها با تجربیات گذشته، فرد قادر به شناسایی و تغییر الگوهای هیجانی منفی است که در طول زمان در ذهن او شکل گرفته‌اند.

 این فرآیند در واقع موجب افزایش آگاهی فرد از نیازهای عاطفی‌اش می‌شود و به او کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری در زندگی روزمره خود بگیرد.

تکنیک های تجربی

تکنیک‌های تجربی در طرحواره‌درمانی با بازسازی موقعیت‌های دردناک گذشته، به فرد این امکان را می‌دهند که تجربه‌های حل‌نشده دوران کودکی را به‌طور عمیق‌تری درک و پردازش کند.  این روش‌ها از مرز گفت‌وگو فراتر رفته و وارد فضای تجربه مستقیم می‌شوند.  ابزارهایی مانند تصویرسازی ذهنی هدایت‌شده و نقش‌آفرینی با صندلی‌ها، فرد را قادر می‌سازند تا به حالت کودک آسیب‌پذیر خود بازگردد و احساسات آن زمان را دوباره تجربه کند.

 در این فرآیند، درمانگر نقش والد سالم و حمایتگر را ایفا کرده و از طریق همدلی و حضور فعال، فضایی امن برای ترمیم هیجانی ایجاد می‌کند.  هدف این تکنیک‎‎ها این است که پیام‌های منفی و سرزنش‌آمیز درونی فرد تغییر کند، احساسات منجمدشده را آزاد سازند و نیازهای پاسخ‌داده‌نشده را شناسایی و درمان کنند.

تکنیک رویارویی همدلانه

تکنیک رویارویی همدلانه یکی از ویژگی‌های برجسته و منحصربه‌فرد در طرحواره‌درمانی است که ترکیبی از حمایت عاطفی و چالش ملایم برای باورهای ناکارآمد فرد ارائه می‌دهد.  در این رویکرد، درمانگر به‌جای انتقاد یا قضاوت، با همدلی عمیق به رنج‌های فرد پاسخ می‌دهد و در عین حال، به‌طور مستقیم با او روبه‌رو می‌شود تا الگوهای ناسالم را بازبینی کند.  به‌طور مثال، اگر فردی خود را دائماً مقصر بداند، درمانگر ابتدا این احساس را تأیید می‌کند، سپس دلایل منطقی و شواهدی که با آن باور در تضاد است، ارائه می‌دهد.

 این تکنیک همچنین باعث می‌شود که مراجعه کننده بدون احساس گناه یا نیاز به دفاع، پذیرای تغییرات شود.

محدودیت های طرحواره درمانی چیست

و اما در پاسخ به این سوال که محدودیت‌های طرحواره درمانی چیست باید بگوییم که این روش، معمولا برای برخی افراد زمان‌بر است، زیرا تغییر الگوهای عمیق روانی نیازمند فرآیندی طولانی‌تر است.  همچنین این درمان به مشارکت فعال بستگی دارد و افرادی که از مواجهه با احساسات دردناک اجتناب می‌کنند، اغلب با مشکلاتی روبه‌رو می‎شوند.

به علاوه، در مواردی که اختلالات شدیدتر وجود داشته باشد، طرحواره‌ درمانی به‌تنهایی کافی نخواهد بود و نیاز به ترکیب با دیگر روش‌های درمانی دارد. علاوه بر این، این درمان به درمانگران متخصص نیاز دارد و کمبود این نوع متخصصین دسترسی به درمان را محدود می‏کند.

افزون بر این، افرادی که آسیب‌های روانی یا اجتماعی جدی دارند نیز ممکن است از این درمان بهره‌برداری نکنند و برخی فرهنگ‌ها نیز گاهی مانع پذیرش این نوع درمان می‎شوند.

سخن پایانی

در این مقاله توضییح دادیم که طرحواره درمانی چیست و همچنین بیان کردیم که نقش بسیار مهمی در شناسایی و تغییر الگوهای ناسازگار عمیق روانی ایفا می‌کند.  این روش همچنین با توجه به ریشه‌های کودکی مشکلات روان‌شناختی، به افراد کمک می‌کند تا از تسلط طرحواره‌های منفی رها شوند و مسیر جدیدی برای بهبود رفتار، هیجانات و روابط خود پیدا کنند.

 استفاده از تکنیک‌های مختلف شناختی، احساسی، رفتاری و میان‌فردی در این درمان، به افراد این امکان را می‌دهد که نه تنها به درمان مشکلات روانی بپردازند، بلکه روابط سالم‌تر و پایدارتری در زندگی خود برقرار کنند.

به طور کلی، با کمک طرحواره درمانگر ماهر، افراد قادر خواهند بود با شجاعت بیشتری به سمت تغییرات عمیق و پایدار در زندگی خود حرکت کنند و به بهبود کیفیت زندگی خود دست یابند.