امروزه بسیاری از افراد با مشکلات روانی و عاطفی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. در پاسخ به سؤال «روان درمانی چیست»، می‌توانیم بگوییم روشی است که به انسان‌ها کمک می‌کند بر این مشکلات غلبه کنند و به زندگی سالم‌تر و شادتر دست یابند. در میان انواع روش‌های درمانی، واقعیت‌درمانی یکی از رویکردهایی است که به افراد کمک می‌کند با پذیرش مسئولیت اعمال خود، به‌سوی زندگی مطلوب‌تر حرکت کنند. در این مطلب، توضیح می‌دهیم که واقعیت درمانی چیست و به هر آنچه باید درباره آن بدانید، می‌پردازیم.
واقعیت درمانی چیست
واقعیت‌درمانی یک رویکرد روان‌درمانی است که توسط دکتر ویلیام گلاسر در دهه 1960 میلادی ابداع شد. این رویکرد بر این باور استوار است که انسان‌ها قادر به انتخاب رفتارهای خود هستند و مسئولیت زندگی خود را بر عهده دارند. واقعیت‌درمانی بر اهمیت ارضای نیازهای اساسی انسان از طریق رفتارهای مسئولانه تأکید می‌کند.
در واقعیت‌درمانی، برخلاف بسیاری از رویکردهای دیگر، تمرکز اصلی بر گذشته و دلایل مشکلات فعلی نیست، بلکه تمرکز بر زمان حال و آینده و چگونگی تغییر رفتارهای ناکارآمد فعلی است. این روش درمانی به افراد کمک می‌کند تا با ارزیابی رفتارهای خود، تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرند و مسیری را انتخاب کنند که به ارضای بهتر نیازهایشان منجر شود.
واقعیت درمانگر کیست و چه وظیفه ای دارد
واقعیت‌درمانگر، متخصصی است که آموزش‌های لازم در زمینه نظریه انتخاب و واقعیت‌درمانی را دیده است. این متخصص به مراجعه‌کنندگان کمک می‌کند تا از طریق خودارزیابی و پذیرش مسئولیت، رفتارهای کارآمدتری را انتخاب کنند. وظایف اصلی واقعیت‌درمانگران عبارت‌اند از:
- ایجاد محیطی امن و حمایت‌کننده: درمانگر باید فضایی را ایجاد کند که مراجعه‌کننده احساس امنیت کند
- کمک به شناسایی نیازهای اساسی: درمانگر به مراجعه‌کننده کمک می‌کند تا نیازهای اساسی خود را شناسایی کند و متوجه شود که آیا رفتارهای فعلی‌اش این نیازها را برآورده می‌کنند یا خیر
- تسهیل فرایند خودارزیابی: واقعیت‌درمانگر با طرح سؤالات هدفمند، به مراجعه‌کننده کمک می‌کند تا رفتارهای خود را ارزیابی کند
- کمک به طراحی برنامه عمل: درمانگر به مراجعه‌کننده کمک می‌کند تا برنامه‌ای مشخص برای تغییر رفتارهای ناکارآمد طراحی کند
- پیگیری و حمایت از تعهد: درمانگر بر اجرای برنامه نظارت و مراجعه‌کننده را در مسیر تغییر حمایت می‌کند
واقعیت‌درمانگر از قضاوت، سرزنش یا تحمیل عقاید خود به مراجعه‌کننده خودداری می‌کند و به‌جای آن، نقش راهنما و تسهیل‌کننده را ایفا می‌کند.
مزایای واقعیت درمانی چیست
واقعیت‌درمانی مزایای متعددی دارد که آن را به یکی از روش‌های مؤثر در درمان مشکلات روانی تبدیل کرده است. در پاسخ به سؤال «مزایای واقعیت درمانی چیست» می‌توانیم به مزایای زیر اشاره کنیم:
- افزایش احساس کنترل و قدرت: با تأکید بر توانایی انتخاب، افراد احساس قدرت و کنترل بیشتری بر زندگی خود پیدا می‌کنند
- بهبود روابط بین‌فردی: با آموزش مهارت‌های ارتباطی مؤثر و پذیرش مسئولیت رفتار، روابط بهبود می‌یابد
- کاهش علائم افسردگی و اضطراب: با تمرکز بر رفتارهای سازنده و ارضای نیازهای اساسی، علائم اختلالات خلقی کاهش می‌یابد
- افزایش عزت‌نفس: پذیرش مسئولیت و موفقیت در تغییر رفتارها، منجر به افزایش احساس ارزشمندی می‌شود
- کاربرد در طیف وسیعی از مشکلات: این روش برای درمان اختلالات مختلف از جمله اعتیاد، افسردگی، اضطراب، مشکلات زناشویی و مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان مؤثر است
- تمرکز بر راه‌حل‌ها به‌جای مشکلات: به‌جای تمرکز بر علل و مشکلات گذشته، بر یافتن راه‌حل‌های کاربردی در زمان حال تأکید می‌شود
- کاربرد در محیط‌های مختلف: این رویکرد نه‌تنها در محیط‌های درمانی، بلکه در مدارس، زندان‌ها و محیط‌های کاری نیز قابل‌استفاده است
نظریه واقعیت درمانی ویلیام گلاسر
دکتر ویلیام گلاسر (1925-2013)، روانپزشک آمریکایی، واقعیت‌درمانی را بر اساس «نظریه انتخاب» بنا نهاد. نظریه انتخاب بیان می‌کند که تمام رفتارهای ما انتخاب‌هایی هستند که برای ارضای پنج نیاز اساسی انجام می‌دهیم:
- بقا و امنیت: نیاز به غذا، سرپناه، امنیت و سلامتی
- عشق و تعلق خاطر: نیاز به ارتباط، دوست‌داشتن و دوست داشته‌شدن
- قدرت و پیشرفت: نیاز به احساس ارزشمندی، شایستگی و موفقیت
- آزادی و استقلال: نیاز به انتخاب و کنترل زندگی خود
- تفریح و لذت: نیاز به شادی، خلاقیت و لذت‌بردن از زندگ
گلاسر معتقد بود که بسیاری از مشکلات روانی ناشی از ناتوانی در ارضای این نیازها به شیوه‌ای سالم و مسئولانه است. او همچنین بر این باور بود که ما نمی‌توانیم رفتار دیگران را کنترل کنیم و تنها قادر به کنترل رفتار خود هستیم.
یکی دیگر از مفاهیم کلیدی در نظریه گلاسر، «دنیای کیفی» است که به مجموعه‌ای از تصاویر ذهنی اشاره دارد که نشان‌دهنده آنچه برای ارضای نیازهایمان می‌خواهیم، هستند. رفتارهای ما تلاشی برای نزدیک‌کردن واقعیت به این تصاویر ذهنی است.
ایده های اصلی واقعیت درمانی
اکنون که دریافتید واقعیت درمانی چیست، بهتر است با ایده‌های اصلی آن نیز آشنا شوید. در ادامه این بخش، به ایده‌های واقعیت‌درمانی به‌صورت مفصل می‌پردازیم.
رفتار-اخلاق
در واقعیت‌درمانی، رفتار و اخلاق ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. گلاسر معتقد است که رفتارهای مسئولانه و اخلاقی منجر به احساس ارزشمندی و رضایت می‌شوند؛ ولی رفتارهای غیرمسئولانه و غیراخلاقی به ناراحتی و مشکلات روانی می‌انجامند.
واقعیت‌درمانی به افراد کمک می‌کند تا ارتباط بین رفتارهای خود و اصول اخلاقی را درک کنند و با انتخاب رفتارهای سازگار با ارزش‌های اخلاقی، به سلامت روانی بیشتری دست یابند. این رویکرد بر اهمیت توجه به تأثیر رفتار بر خود و دیگران تأکید می‌کند.
کنترل
مفهوم کنترل در واقعیت‌درمانی به معنای پذیرش این واقعیت است که ما تنها قادر به کنترل رفتار خود هستیم و نمی‌توانیم دیگران را کنترل کنیم. گلاسر معتقد بود که بسیاری از مشکلات روابط انسانی ناشی از تلاش برای کنترل دیگران است. در واقعیت‌درمانی، افراد می‌آموزند که به‌جای تلاش برای تغییر دیگران، بر تغییر رفتار خود تمرکز کنند. این تغییر دیدگاه می‌تواند به کاهش تعارضات و بهبود روابط کمک کند.
مسئولیت
مسئولیت‌پذیری یکی از مفاهیم محوری در واقعیت‌درمانی است. در این رویکرد، به افراد کمک می‌شود تا مسئولیت انتخاب‌های خود را بپذیرند و به جای سرزنش دیگران یا شرایط، بر آنچه می‌توانند برای بهبود وضعیت خود انجام دهند، تمرکز کنند. پذیرش مسئولیت به معنای پذیرش سرزنش یا احساس گناه نیست، بلکه به معنای توانمندسازی برای ایجاد تغییر است. با پذیرش مسئولیت، افراد از نقش قربانی خارج می‌شوند و کنترل بیشتری بر زندگی خود به دست می‌آورند.
عمل
در واقعیت‌درمانی، تغییر رفتار از طریق عمل صورت می‌گیرد. گلاسر معتقد بود که برای ایجاد تغییر، صرفا بینش و آگاهی کافی نیست، بلکه باید اقدامات مشخصی انجام داد. این رویکرد بر اهمیت طراحی برنامه‌های عملی و متعهد شدن به انجام آنها تأکید می‌کند. مراجعه‌کنندگان تشویق می‌شوند تا برنامه‌هایی واقع‌بینانه، مشخص و قابل‌اندازه‌گیری طراحی کنند و برای اجرای آنها تلاش کنند.
لحظه حال
واقعیت‌درمانی بر اهمیت تمرکز بر لحظه حال تأکید دارد. گلاسر معتقد بود که گذشته قابل‌تغییر نیست و بنابراین، تمرکز بر آن سودمند نخواهد بود. به‌جای آن، باید بر آنچه در زمان حال می‌توان انجام داد، تمرکز کرد. در این رویکرد، این سؤال از مراجعه‌کننده پرسیده می‌شود: «در حال حاضر چه کاری می‌توانید انجام دهید؟» این تمرکز بر زمان حال به افراد کمک می‌کند تا احساس درماندگی را کنار بگذارند و به دنبال راه‌حل‌های فوری باشند.
فنون واقعیت درمانی چیست
در پاسخ به سؤال «فنون واقعیت درمانی چیست» باید بگوییم که فنون واقعیت درمانی (Reality Therapy) که توسط دکتر ویلیام گلاسر ارائه شده، مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و رویکردهای مشاوره‌ای است که به افراد کمک می‌کند مسئولیت رفتارهای خود را بپذیرند و با تمرکز بر خواسته‌ها و نیازهای اساسی‌شان، زندگی رضایت‌بخش‌تری داشته باشند. در ادامه مهم‌ترین فنون واقعیت درمانی را معرفی می‌کنم
خود ارزیابی
خودارزیابی یکی از فن‌های اصلی در واقعیت‌درمانی است. در این فرایند، درمانگر از مراجعه‌کننده می‌خواهد تا رفتارهای خود را ارزیابی کند و تعیین کند که آیا این رفتارها به ارضای نیازهایش کمک می‌کنند یا خیر. سؤالات رایج در فرایند خودارزیابی عبارت‌اند از:
- آیا رفتار فعلی شما به نفع شماست؟
- آیا رفتار فعلی شما به دیگران آسیب می‌زند؟
- آیا رفتار فعلی شما با قوانین و هنجارهای جامعه سازگار است؟
- آیا رفتار فعلی شما به شما کمک می‌کند تا به اهدافتان برسید؟
هدف از خودارزیابی، ایجاد آگاهی نسبت به ناکارآمدی برخی رفتارها و ایجاد انگیزه برای تغییر است.
برنامه ریزی اقدام
پس از خودارزیابی، مرحله بعدی طراحی برنامه اقدام است. در این مرحله، مراجعه‌کننده با کمک درمانگر، برنامه‌ای مشخص برای تغییر رفتارهای ناکارآمد طراحی می‌کند. یک برنامه اقدام مؤثر باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد:
- مشخص و دقیق باشد
- واقع‌بینانه و قابل‌دستیابی باشد
- قابل‌اندازه‌گیری باشد
- در کنترل مراجعه‌کننده باشد
- به‌صورت مثبت بیان شود (بر آنچه باید انجام شود تمرکز کند، نه آنچه نباید انجام شود)
درمانگر و مراجعه‌کننده توافق می‌کنند که مراجعه‌کننده برنامه را اجرا کند و نتایج را در جلسات بعدی بررسی می‌کنند.
تمرین رفتاری
تمرین رفتاری شامل اجرای مهارت‌ها و رفتارهای جدید در محیط درمان قبل از به‌کارگیری آنها در دنیای واقعی است. این تکنیک به مراجعه‌کنندگان کمک می‌کند تا در محیطی امن، رفتارهای جدید را تمرین کنند و بازخورد دریافت کنند. تمرین رفتاری می‌تواند شامل ایفای نقش، شبیه‌سازی موقعیت‌های چالش‌برانگیز و تمرین مهارت‌های ارتباطی باشد. این تکنیک به افزایش اعتمادبه‌نفس مراجعه‌کننده و تسهیل انتقال مهارت‌ها به زندگی واقعی کمک می‌کند.
سخن پایانی
در این مطلب، توضیح دادیم که واقعیت درمانی چیست و به جوانب مختلف آن پرداختیم. گفتیم که واقعیت‌درمانی با تأکید بر مسئولیت‌پذیری، انتخاب و تمرکز بر زمان حال، رویکردی قدرتمند برای کمک به افراد در دستیابی به زندگی شادتر و رضایت‌بخش‌تر است. این روش با کمک به افراد برای شناسایی نیازهای اساسی و انتخاب رفتارهای مؤثرتر برای ارضای این نیازها، مسیر را برای تغییر و رشد هموار می‌کند.
واقعیت‌درمانی ممکن است برای همه مناسب نباشد؛ اما اصول آن می‌تواند به هر کسی کمک کند تا مسئولیت زندگی خود را بپذیرد و با انتخاب‌های آگاهانه‌تر، به‌سوی داشتن روان سالم‌تر حرکت کند. همان‌طور که ویلیام گلاسر می‌گفت: «تنها کسی که می‌تواند زندگی شما را کنترل کند، خود شما هستید».
واقعیت‌درمانی برای بسیاری از افراد مفید است؛ اما ممکن است برای کسانی که دچار مشکلات شدید روانی هستند یا توانایی پذیرش مسئولیت را ندارند، مناسب نباشد. بهتر است قبل از شروع درمان، با یک متخصص مشورت کنید.
طول مدت درمان به عوامل مختلفی از جمله نوع و شدت مشکل، میزان همکاری مراجعه‌کننده و سرعت پیشرفت بستگی دارد. برخی مراجعه‌کنندگان پس از چند جلسه بهبود می‌یابند؛ ولی برخی دیگر ممکن است به ماه‌ها درمان نیاز داشته باشند.
تفاوت اصلی واقعیت‌درمانی با سایر رویکردها، تأکید آن بر مسئولیت‌پذیری، انتخاب و تمرکز بر زمان حال است. برخلاف رویکردهای روانکاوی که بر ناخودآگاه و گذشته تمرکز دارند، واقعیت‌درمانی بر آگاهی، انتخاب آگاهانه و اقدام در زمان حال تأکید می‌کند.
دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید