آبسه مغزی چیست و چه خطراتی دارد

آبسه مغزی یک عفونت نادر اما بالقوه خطرناک در سیستم عصبی مرکزی است که با تجمع چرک و بافت التهابی در داخل مغز اتفاق می‌افتد. این وضعیت حتی می‌تواند بر اثر گسترش عفونت از نقاط مجاور مانند سینوس‌ها یا گوش، یا به‌دنبال جراحی، آسیب‌دیدگی سر یا عفونت‌های خونی رخ دهد. هرچند در گذشته میزان مرگ‌ومیر ناشی از آن بسیار بالا بود، امروزه با پیشرفت در تصویربرداری، آنتی‌بیوتیک‌های مؤثر و جراحی هدفمند، امکان کنترل و درمان بهتر فراهم شده است.

با این حال، آبسه یا عفونت مغزی همچنان یکی از چالش‌برانگیزترین اورژانس‌های نورولوژیک و یکی از جدی‌ترین بیماری های مغز و اعصاب محسوب می‌شود و حتی ممکن است باعث صدمات عصبی دائمی، اختلالات شناختی، تشنج یا حتی مرگ شود، به‌ویژه در صورتی که به‌موقع به پزشک مغز و اعصاب یا نورولوژیست مراجعه نشود تا پزشک بتواند آن را تشخیص دهد.  

در این مقاله به‌طور مفصل به تعریف، علائم، علل، روش‌های تشخیص، درمان، پیشگیری و پیامدهای این عارضه خواهیم پرداخت. همچنین بررسی خواهیم کرد که چگونه می‌توان با مداخلات به‌موقع، از خطرات این بیماری کاست و به بهبودی کامل دست یافت.

آبسه مغزی چیست

آبسه مغزی (Brain Abscess) یا عفونت مغزی که یکی از بیماری های مغز و اعصاب است، به‌معنای تجمع محدود و کپسول‌دار چرک در داخل بافت مغز (پارِنشیم مغزی) است که در اثر نفوذ عوامل عفونی به مغز ایجاد می‌شود. این ضایعه معمولاً با بافت مرده (نکروز)، سلول‌های التهابی، و باکتری‌ها یا سایر میکروارگانیسم‌ها همراه است. بدن در واکنش به این عفونت، بافتی التهابی در اطراف آن تشکیل می‌دهد که در مراحل بعدی به‌صورت کپسولی فیبری درمی‌آید و آبسه را از بافت سالم مغز جدا می‌کند.

متاسفانه عفونت مغزی معمولاً در چهار مرحله زیر تکامل پیدا می‌کند:

1. التهاب اولیه بین روزهای 1 تا 3 : ناحیه‌ای از بافت مغز دچار التهاب و ادم می‌شود. هنوز چرک یا کپسول مشخصی وجود ندارد.
2. نکروز مرکزی بین روزهای 4 تا 9: سلول‌های بافت مغز در مرکز ضایعه می‌میرند و چرک شکل می‌گیرد.
3. تشکیل کپسول بین روزهای 10 تا 13: یک دیواره نازک از سلول‌های گلیال و فیبروتیک اطراف چرک را می‌گیرد.
4. کپسول کامل و بالغ قبل از روز 14: دیواره کپسول ضخیم‌تر شده و آبسه کاملاً محدود می‌شود، اما همچنان می‌تواند به بافت اطراف فشار وارد کند.

نکته جالب این است که برخلاف تومور یا کیست مغزی، آبسه مغزی یک فرایند عفونی، التهابی و پیشرونده است. در تصویربرداری، اغلب به‌صورت ضایعه‌ای با الگوی حلقه‌ای (ring-enhancing lesion) دیده می‌شود که در MRI با کنتراست گادولینیوم یا CT اسکن مشخص می‌شود.

این بیماری نسبتاً نادر است، ولی در برخی گروه‌ها و مناطق زیر شیوع بیشتری دارد:

• در کشورهای توسعه‌یافته، شیوع سالانه حدود ۰٫۴ تا ۱٫۳ در هر ۱۰۰٬۰۰۰ نفر است.
• در کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه در مناطقی با مراقبت ضعیف بهداشتی یا شیوع بالای بیماری‌های عفونی، آبسه مغزی می‌تواند تا ۸٪ از ضایعات داخل‌جمجمه‌ای را تشکیل دهد.
• در کودکان و بیماران دارای نقص ایمنی مانند مبتلایان به HIV یا افرادی که پیوند عضو دریافت کرده‌اند، احتمال بروز بیشتر است.

متاسفانه احتمال دارد که این آبسه‌ها در هر ناحیه‌ای از مغز ایجاد شوند، ولی محل شایع آن‌ها معمولاً عبارت‌اند از:

• لوب فرونتال و تمپورال: به‌دلیل نزدیکی به سینوس‌ها و گوش میانی.
• مخچه: در مواردی که عفونت از راه گوش یا خون منتقل شود.
• عمیق‌ترین نواحی مغز (مانند گانگلیون‌های قاعده‌ای): در بیماران ایمنو‌کمپرومایز یا درگیر با عفونت‌های هماتوژن.

علائم آبسه مغزی

علائم آبسه مغزی به شدت به محل، اندازه و مرحله پیشرفت ضایعه وابسته هستند. برخلاف تصوری که رایج است، بسیاری از بیماران بدون تریاد کلاسیک (سردرد، تب و علائم نورولوژیک کانونی) هستند و بروز علائم ممکن است به صورت تدریجی یا حتی ناگهانی باشد. بااین‌حال علائمی دارد که به پزشک مغز و اعصاب کمک می‌کند تا آن را تشخیص دهد:

علائم عمومی و سیستمیک آبسه مغزی عبارت‌اند از:

• سردرد: شایع‌ترین علامت (در حدود ۶۰–۷۰٪ موارد)، معمولاً مداوم، عمیق و مقاوم به داروهای معمول است. اغلب در ناحیه‌ای از سر حس می‌شود که نزدیک به محل آبسه است.
• تب: در نیمی از بیماران دیده می‌شود، اما تب ممکن است خفیف یا حتی غایب باشد، خصوصاً در بیماران ایمنو‌کمپرومایز این مورد شایع است.
• تهوع و استفراغ: به‌ویژه در صورت افزایش فشار داخل‌جمجمه رخ می‌دهد.

علائم نورولوژیک کانونی آبسه مغزی عبارت‌اند از:

• اختلالات حسی و حرکتی: بسته به محل آبسه، بیمار ممکن است دچار ضعف یک طرف بدن (همی‌پارزی)، بی‌حسی، یا اشکال در تعادل شود.
• تشنج: در حدود یک‌سوم بیماران بروز می‌کند، گاهی به‌صورت اولین علامت بیماری ظاهر می‌شود.
• تغییر سطح هوشیاری: از خواب‌آلودگی تا کما. در موارد پیشرفته، اختلالات شناختی یا گیجی مزمن دیده می‌شود.
• اختلال تکلم، بینایی یا شنوایی: اگر آبسه در نواحی عملکردی مغز ایجاد شده باشد (مثلاً لوب تمپورال یا اکسیپیتال).

علائم که نشان‌دهنده افزایش فشار داخل جمجمه (ICP) بر اثر آبسه مغزی است عبارت‌اند از:

• ادم پاپی (Papilledema) : ورم عصب بینایی در پشت چشم که به‌دلیل فشار بالای مایع یا بافت داخل جمجمه ایجاد می‌شود. این ورم را چشم‌پزشک یا نورولوژیست با معاینه چشم می‌تواند ببیند. این عارضه با معاینه چشم ممکن است مشخص شود.
• سردرد شدید و ضرباندار: خصوصا در صبح
• کاهش ضربان قلب و افزایش فشار خون:  وقتی فشار داخل جمجمه به خاطر آبسه مغزی افزایش پیدا می‌کند، این علائم ظاهر می‌شوند و هشداردهنده وخامت وضعیت بیمار هستند.

علائم ایجاد عفونت مغزی که به طور خاص در کودکان رخ می‌دهند عبارت‌اند از:

• گریه شدید، بی‌قراری، تورم ملاج در نوزادان
• تأخیر در رشد یا مهارت‌های حرکتی
• افت اشتها یا استفراغ مکرر

علت آبسه مغزی چیست

آبسه مغزی نتیجه‌ ورود مستقیم یا غیرمستقیم میکروارگانیسم‌ها به بافت مغز است. منشأ این ورود می‌تواند از نقاط مختلف بدن یا محیط خارجی باشد که در زیر آنها را بررسی کرده‌ایم:

1.انتشار موضعی از عفونت‌های مجاور (۴۵–۵۰٪ موارد)

• سینوزیت مزمن (به‌ویژه سینوس فرونتال و اتموئید): به لوب فرونتال یا تمپورال انتشار پیدا می‌کند.
• اوتیت مدیا و ماستوئیدیت: ممکن است به سمت مخچه یا لوب تمپورال کشیده شود.
• عفونت‌های دندانی: عامل شایع در ایجاد آبسه‌های لوب فرونتال، به‌خصوص در بیماران با بهداشت دهانی ضعیف است.

2.انتشار هماتوژن (از طریق خون) – حدود ۲۰–۲۵٪

• اندوکاردیت باکتریال: باکتری‌ها از دریچه‌های آلوده قلب وارد جریان خون می‌شوند.
• آبسه‌های پوستی، عفونت‌های ریوی، یا عفونت‌های گوارشی: احتمال دارد باعث بذر‌ریزی باکتریایی در مغز شوند.
• در بیماران دارای نقص ایمنی یا بیماری‌های مادرزادی قلب، مسیر هماتوژن شایع‌تر است.

3.تروما یا جراحی مغزی (۱۰٪ موارد)

• شکستگی باز جمجمه یا جراحی نوروسرجیک که ممکن است باعث ورود مستقیم عوامل پاتوژن شود.
• گاهی، ورود یک جسم خارجی (مثلاً قطعه استخوان، فلز یا گلوله) زمینه‌ساز عفونت دیرهنگام است.

4.عوامل میکروبی رایج

• استرپتوکوک گروه  anginosus/viridans: شایع‌ترین عامل، به‌ویژه در آبسه‌های دندانی‌منشأ.
• استافیلوکوک اورئوس: در عفونت‌های ناشی از تروما یا جراحی شایع است.
• باکتری‌های بی‌هوازی: در عفونت‌های پلی‌میکروبی، به‌ویژه با منشأ دهانی یا گوارشی.
• قارچ‌ها و توکسوپلاسما: در بیماران با نقص ایمنی  HIV/AIDS، مصرف‌کنندگان داروهای سرکوبگر ایمنی، مشاهده می‌شود.

5.عوامل مستعد کننده

• بیماری قلبی مادرزادی با شانت راست به چپ
• نقص ایمنی اولیه یا اکتسابی
• مصرف داروهای سرکوب‌کننده ایمنی
• دیابت کنترل‌نشده
• اعتیاد تزریقی

خطرات و عوارض عفونت مغزی

عوارض مهم ایجاد آبسه مغزی عبارت‌اند از :

• تورم مغز (edema)  و افزایش فشار داخل‌جمجمه
• پارگی آبسه و مننژیت یا هیدروسفالی
• تشکیل آبسه ثانویه یا مجدد
• بازماندگی عصبی طولانی‌مدت شامل تشنج و اختلال‌های نورولوژیک
• مرگ‌ومیر تا پیش از دهه ۱۹۷۰ حدود ۴۰٪، امروزه ۵–۱۵٪

آبسه مغزی در کودکان

این شرایط در کودکان نادر ولی شدید است. مطالعه‌ای روی چند کودک انجام شد که نشان دهنده ریسک بالای میرایی و مشکلات شدید عصبی بود. برای آنکه بتوان در درمان و مدیریت این بیماری موفق عمل کرد، لازم است تشخیص زودرس اتفاق بیفتد و بیمار آنتی‌بیوتیک موثر دریافت کند و حتی اگر لازم است، جراحی انجام شود.

راه های تشخیص عفونت مغزی

تشخیص بر مبنای ترکیبی از موارد زیر انجام می‌شود:

• معاینه عصبی دقیق و تشخیص افزایش فشار داخل‌جمجمه
• آزمایش خون: شمارش گلبول سفید، کشت خون
• تصویربرداری: MRI با کنتراست یا CT انطباق‌پذیر؛ الگوی حلقه‌محصور در MRI/CT مشخصه است
• نمونه‌برداری استریل (بیوپسی) برای تعیین میکروارگانیسم و حساسیت آنتی‌بیوتیکی
• نیاز به جلوگیری از لومبار پانکچر تا زمانی که تصویربرداری انجام شود، به دلیل خطر انسداد مغزی

آیا می توان از عفونت مغزی جلوگیری کرد

وقتی عامل اولیه شناخته و درمان شود (مثلاً سینوزیت، عفونت حاد گوش میانی، بیماری قلبی مادرزادی)، خطر کاهش می‌یابد. اقدامات مؤثر شامل موارد زیر است:

• درمان سریع عفونت‌های مجاور
• واکسیناسیونِ پیشگیرانه (برای جلوگیری از مننژیت و عفونت)
• نظارت دقیق بیماران با ریسک بالا
• کنترل به موقع عفونت پس از جراحی یا ضربه سر

روش های درمان آبسه مغزی

آبسه مغزی اگر به‌موقع تشخیص داده شود، قابل مدیریت و درمان است. روش‌های درمان این بیاری به شدت و مراحله بیماری بستگی دارد که عبارت‌اند از:

1.آنتی‌بیوتیک هدفمند و پرحجم  (IV) : معمولاً پزشک بین ۶ تا ۱۲ هفته این داروها را طبق کشت، شامل پوشش استرپتوکوک، استافیلوکوک، باکتری‌های بی‌هوازی تجویز می‌کند.

2.جراحی یا آسپیراسیون  stereotactic : احتمالا پزشک متخصص از جمله پزشک مغز و اعصاب برای کاهش فشار و نمونه‌برداری این نوع جراحی را پیشنهاد می‌دهد.

3.مدیریت فشار داخل جمجمه: پزشک ممکن است استفاده از داروهای ضدتورم را توصیه کند؛ ضمن اینکه ممکن است نیاز به مصرف هیپر بار‌اکسیژن هم باشد.

4.در کودکان: پزشک متخصص احتمال دارد از ترکیب درمان جراحی و آنتی‌بیوتیک با میزان مراقبت بیشتری استفاده کند.

سخن پایانی

آبسه مغزی یک عفونت عمیق و خطرناک سیستم عصبی مرکزی و از بیماری های مغز و اعصاب است که با تشخیص سریع توسط پزشک متخصص و استفاده از درمان ترکیبی (آنتی‌بیوتیک مؤثر و دخالت جراحی) امکان بهبودی چشمگیر و کاهش عوارض ستون فقرات عصبی وجود خواهد داشت. همکاری تیم چندرشته‌ای ازجمله پزشک مغز و اعصاب ، رادیولوژیست و تیم جراحی ضروری است.