اختلالات روانپریشی چیست و چگونه درمان می شود

در زندگی روزمره، توانایی تشخیص واقعیت از خیال یکی از مهم‌ترین پایه‌های سلامت روان است. اما گاهی این مرز واضح برای برخی افراد از بین می‌رود و تجربه‌هایی مثل دیدن یا شنیدن چیزهایی که وجود ندارند یا باور به افکار غیرواقعی، زندگی آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این وضعیت را روان‌پریشی یا سایکوز می‌نامند.

 در واقع روان‌پریشی مجموعه‌ای از اختلالات روانی است که باعث می‌شود فرد ارتباط طبیعی خود را با واقعیت از دست بدهد. این اختلالات دلایل مختلفی دارند و اغلب کوتاه‌مدت یا طولانی‌مدت است. در صورت بروز چنین مشکلاتی، مراجعه به روانپزشک برای تشخیص دقیق و دریافت درمان مناسب الزامی است .در این مقاله، در مورد انواع مختلف اختلالات روان‌پریشی، علائم آن‌ها و شیوه‌های درمانی این بیماری توضیح می‎دهیم. همراه ما باشید.

اختلالات روانپریشی چیست

اختلالات روان‌پریشی یا سایکوز گروهی از بیماری‌ های روانی هستند که فرد در آن‌ها تماس خود با واقعیت را از دست می‌دهد. این اختلالات شامل مجموعه‌ای از نشانه‌ها مانند توهم (دیدن یا شنیدن چیزهایی که واقعی نیستند)، هذیان (باورهای نادرست)، و تفکر آشفته هستند.

افراد مبتلا  به اختلال روانپریشی دچار آشفتگی در افکار، هیجان‌ها و رفتارها می‌شوند و درک آن‌ها از واقعیت دچار مشکل می‌گردد. این وضعیت معمولا کوتاه‌مدت یا طولانی ‎مدت است و در کیفیت زندگی فرد تأثیر می‌‎گذارد. به همین دلیل اگر درمان به موقع صورت نگیرد، خطر انزوا، خودآزاری یا آسیب به دیگران نیز افزایش می‌یابد.

 انواع اختلالات روانپریشی

اختلالات روان‌پریشی تنها به یک نوع خاص محدود نمی‌شوند، بلکه مجموعه‌ای از وضعیت‌های بالینی متنوع را در بر می‌گیرند. این اختلالات بر اساس علت بروز، شدت نشانه‌ها، مدت زمان درگیری و شرایط زمینه‌ای فرد به دسته‌های مختلفی تقسیم می‌شوند که عبارتند از:

روانپریشی مختصر

روان‌پریشی مختصر معمولاً در پی یک حادثه بسیار استرس‌زا مانند مرگ عزیز، جدایی ناگهانی یا تجربه‌های دردناک روانی دیگر رخ می‌دهد. این اختلال به‌طور ناگهانی ظاهر می‌شود و معمولاً کمتر از یک ماه ادامه دارد. علائم روانپریشی مختصر شامل هذیان، توهم، اختلال در گفتار و رفتارهای عجیب هستند. گاهی این نوع روان‌پریشی اولین نشانه از بروز اختلال جدی‌تری در آینده است. افراد پس از این دوره معمولا به حالت عادی برمی‎گردند، اما نظارت روان‌پزشکی برای پیشگیری از بازگشت علائم یا تشدید آن ضروری خواهد بود.

 روانپریشی ارگانی

روان‌پریشی ارگانیک نوع دیگر این اختلال است و به شرایطی اطلاق می‌شود که علائم روان‌پریشانه ناشی از مشکلات فیزیولوژیک یا نورولوژیک بدن است. این نوع روان‌پریشی در اثر آسیب مغزی، عفونت‌های شدید، تومورهای مغزی، زوال عقل، صرع یا حتی عدم تعادل هورمونی یا متابولیکی بروز می‌کند. در این وضعیت، عملکرد مغز به دلیل مشکل جسمی مختل می‌شود و فرد دچار توهم، هذیان، گیجی یا اختلال حافظه می‌شود. گاهی این اختلال به‌صورت ناگهانی بروز می‌کند و نیازمند درمان فوری پزشکی و روان‌پزشکی برای کنترل علائم و جلوگیری از پیشرفت بیماری است.

 روانپریشی پسا زایمانی

روان‌پریشی پس از زایمان یکی دیگر از انواع اختلالات روانپریشی است که یک وضعیت نادر اما بسیار خطرناک در زنان تازه‌زا است که معمولاً طی دو هفته پس از زایمان آغاز می‌شود. علائم این اختلال شامل توهم، هذیان، تغییرات شدید خلقی، اختلال در خواب، اضطراب و در برخی موارد، افکار آسیب به خود یا کودک است.

جالب است بدانید روان‌پریشی پس از زایمان یک وضعیت اورژانسی به شمار می‎‌رود و نیاز به مداخله فوری از سوی روانشناس دارد. هرچند علت دقیق این اختلال مشخص نیست، اما تغییرات هورمونی، استرس ناشی از زایمان و زمینه‌های خانوادگی بیماری‌های روانی، نقش مؤثری در بروز آن دارند و در بسیاری از موارد، بستری فوری و درمان دارویی برای کنترل علائم ضروری است.

 روانپریشی با مصرف مواد مخدر و الکل

مصرف مواد مخدر و الکل، به‌ویژه در مصرف مزمن یا در دوزهای بالا، یکی از عوامل اصلی بروز علائم روانپریشی است. موادی مانند شیشه، ال‌اس‌دی، کوکائین، الکل، حشیش و حتی داروهای تجویزی در صورت مصرف نادرست، موجب بروز توهم، هذیان و پارانویا می‌شوند. این علائم ممکن است به‌طور موقت و به‌صورت حاد ظاهر شوند و در برخی موارد، آسیب‌های طولانی‌مدت به مغز وارد کرده و به روان‌پریشی مزمن منجر شوند. در موارد شدید، فرد حتی پس از ترک ماده، همچنان علائم روان‌پریشانه را تجربه می‌کند. درمان این اختلال معمولاً شامل ترک ماده مصرفی، دارودرمانی و روان‌درمانی تخصصی است.

اختلال هذیانی

اختلال هذیانی با باورهای نادرست، اما منطقی و هماهنگ، همراه است که حتی در مواجهه با شواهد مخالف، در ذهن فرد همچنان پایدار باقی می‌ماند. برخلاف اسکیزوفرنی، فرد در سایر جنبه‌های زندگی خود عملکرد معمولی و نرمال دارد. هذیان‌ها معمولا اشکال مختلفی مانند ترس از تعقیب، حسادت افراطی، بزرگ‌پنداری یا باور به بیماری‌های غیرواقعی دارند. این باورهای نادرست همچنین فرد را به انجام رفتارهایی عجیب یا حتی خطرناک وادار می‎‌کنند.

علت دقیق اختلال هذیانی هنوز مشخص نیست، اما عوامل مختلفی چون ژنتیک، استرس‌های مزمن و تجربیات منفی در بروز آن نقش دارند. درمان این اختلال معمولاً شامل داروهای ضد روانپریشی و روان‌درمانی شناختی‌رفتاری است. در صورتی که فرد با چنین مشکلاتی روبه‌رو شود، مراجعه به کلینیک روانپزشکی برای تشخیص و درمان صحیح ضروری است.

اختلال اسکیزوافکتیو

اختلال اسکیزوافکتیو یکی از انواع اختلالات روانپریشی است که در آن فرد همزمان با علائم اسکیزوفرنی، دچار اختلالات خلقی مانند افسردگی یا اختلال دوقطبی نیز می‌شود. این اختلال عمدتاً با تغییرات شدید خلقی، از جمله افسردگی شدید یا اختلال دوقطبی، شناخته می‌شود. افراد مبتلا به اختلال اسکیزوافکتیو معمولا تجربه‌هایی همچون پارانویا، توهم و هذیان را دارند و عوامل ژنتیکی و تغییرات شیمیایی در مغز از دلایل بروز این اختلال است.

افسردگی شدید

افسردگی شدید در برخی افراد با ویژگی‌های روان‌پریشانه همراه می‌شود. در این حالت، فرد علاوه بر غمگینی مفرط، بی‌انگیزگی، اختلال خواب و اشتها، دچار توهم یا هذیان‌هایی با محتوای منفی، گناه، بی‌ارزشی یا فاجعه قریب‌الوقوع می‌شود. به عنوان مثال، فرد باور دارد که دنیا به پایان رسیده یا او مسئول تمام مشکلات و بدبختی‌هاست.

توجه داشته باشید که این وضعیت بسیار خطرناک است و در برخی موارد به خودکشی منجر می‎شود. درمان این اختلال نیازمند ترکیبی از داروهای ضدافسردگی و ضد روان‌پریشی، همراه با روان‌درمانی و نظارت پزشکی دقیق است.

اختلال دوقطبی

اختلال دوقطبی به حالتی گفته می‌شود که فرد دچار نوسانات شدید خلقی بین دو دوره مختلف افسردگی و مانیا می‎‌شود. در دوره مانیا، فرد احساس سرخوشی و شادی شدید دارد، انرژی‌ او افزایش می‌یابد، پرحرف می‌شود، نیاز به خواب در او کم می‌شود و گاهی تصمیم‌گیری‌های غیرمنطقی انجام می‌دهد. اما در دوره افسردگی، فرد احساس غم، بی‌انگیزگی و انزوا می‌کند.

این تغییرات خلقی اغلب بر روابط فردی و عملکرد روزمره فرد مبتلا به اختلال قطبی تأثیر منفی می‎‌گذارد و در برخی موارد به مشکلات جدی‌تری مانند اختلالات روانی منجر می‌‎شود. درمان این اختلال معمولاً به ترکیب دارو و روان‌درمانی نیاز دارد تا فرد نوسانات خلقی خود را مدیریت کند.

اختلال مبدل

اختلال مبدل نوعی اختلال روان‌تنی است که در آن تنش‌ها و فشارهای روانی به شکل علائم جسمی مانند فلج، نابینایی، تشنج یا بی‌حسی نمایان می‌‏شوند. این علائم برای فرد کاملاً واقعی هستند، اما هیچ علت پزشکی یا عصبی مشخصی برای آن‌ها یافت نمی‌شود.

اختلال مبدل معمولاً پس از تجربه استرس شدید یا ضربه‌های روانی بروز می‌کند و بیشتر در نوجوانان و زنان دیده می‌شود. اگرچه این اختلال در گروه روانپریشی‌ها قرار نمی‌گیرد، اما برای تشخیص دقیق باید از بیماری‌های جسمی یا روانی جدی‌تر متمایز شود. درمان اختلال مبدل شامل روان‌درمانی، آموزش مهارت‌های مدیریت استرس و تکنیک‌های آرام‌سازی است.

 علائم روانپریشی

از مهم‌ترین علائم روانپریشی، توهم است. فرد ممکن است صداهایی بشنود، چیزهایی ببیند یا احساساتی را تجربه کند که وجود خارجی ندارند. این توهم‌ها به‌خصوص در قالب صداهای خیالی، مانند شنیدن صداهایی که به فرد دستور می‌دهند یا او را تهدید می‌کنند، بسیار شایع هستند.

در کنار توهم، هذیان نیز از علائم بارز روانپریشی است. به‌عنوان مثال، فرد باور دارد که تحت تعقیب است، دیگران افکارش را کنترل می‌کنند یا قدرتی خاص و ماورایی دارد .از طرفی،تفکر و گفتار افراد روان‌پریش معمولاً آشفته و گسیخته است. گفتار آن‌ها از یک موضوع به موضوعی دیگر پرش می‌‎کند، بدون آن‌که ارتباطی منطقی میان جملات وجود داشته باشد.

رفتارهای غیرمعمول، واکنش‌های هیجانی نامتناسب، کاهش انگیزه، بی‌احساسی و افت عملکرد اجتماعی نیز از دیگر علائم روانپریشی هستند. موضوع مهم این است که بسیاری از افراد مبتلا، از مشکل خود آگاه نیستند و به همین دلیل درمان را نمی‌پذیرند .از این رو، روانپریشی نیازمند مداخله تخصصی روانپزشک و گاه بستری در مراکز درمانی است. درمان آن معمولاً با ترکیبی از داروهای ضدروان‌پریشی، روان‌درمانی و حمایت‌های خانوادگی صورت می‌گیرد.

 علت اختلالات روانپریشی چیست

روان‌پریشی معمولاً بر اثر ترکیبی از عوامل ژنتیکی، روانی و محیطی ایجاد می‌شود. زمینه خانوادگی، ابتلا به بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنی یا افسردگی شدید، مصرف مواد مخدر، تومورهای مغزی، زوال عقل، کمبود خواب، آسیب به سر و تغییرات هورمونی از دلایل مهم این اختلال‌اند. همچنین، تجربه رویدادهای استرس‌زا مثل مرگ عزیزان، جنگ یا مهاجرت نیز نقش مؤثری در ایجاد اختلالات روانپریشی دارند. به طور کل، این عوامل معمولا به‌تنهایی یا در کنار هم باعث اختلال در درک واقعیت و بروز علائم روان‌پریشی می‌‎شوند.

چگونگی تشخیص اختلالات روانپریشی

تشخیص اختلالات روان‌پریشی نیازمند ارزیابی تخصصی توسط روان‌پزشک یا روان‌شناس بالینی است. این فرایند با انجام مصاحبه بالینی دقیق، بررسی وضعیت روانی و ارزیابی رفتارها و افکار آغاز می‌شود. بررسی سابقه خانوادگی، شرح حال پزشکی و معاینه جسمی نیز بخشی از روند تشخیص هستند. در صورت لزوم، آزمایش‌های تکمیلی مانند آزمایش خون، تصویربرداری از مغز (MRI) یا سی‌تی‌اسکن و بررسی مصرف دارو یا مواد مخدر برای علل جسمانی انجام می‌گیرند.

 روش های درمان اختلالات روانپریشی

درمان اختلالات روان‌پریشی شامل دارودرمانی، روان‌درمانی، حمایت خانواده و آموزش مهارت‌های زندگی است. داروهای ضد روان‌پریشی برای کاهش توهم‌ها و هذیان‌ها تجویز می‌شوند، در حالی که داروهای تثبیت‌کننده خلق یا ضد افسردگی برای مدیریت نوسانات خلقی و افسردگی استفاده می‌شوند.

 روان‌درمانی، به‌ویژه تکنیک‌های شناختی-رفتاری، به فرد کمک می‌کند تا با افکار و رفتارهای منفی خود مواجه شده و آن‌ها را تغییر دهد. نقش حمایت خانواده و آموزش نحوه تعامل مؤثر با فرد مبتلا  نیز در فرآیند درمان روان‌پریشی بسیار حیاتی است. در موارد حاد، پزشک حتی بستری شدن در بیمارستان را توصیه می‌‎‎کند تا علائم بیمار به‌طور مؤثرتر مدیریت شود.

 سخن پایانی

در این مقاله به بررسی اختلالات روان‌پریشی پرداختیم که از جمله مسائل پیچیده و گوناگون در حوزه روان‌شناسی به شمار می‌آیند و تأثیرات عمیقی بر کیفیت زندگی فرد مبتلا دارند. این اختلالات به‌گونه‌ای افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهند که آن‌ها قادر به حفظ ارتباط طبیعی خود با واقعیت نبوده و در مواجهه با توهمات، هذیان‌ها و نوسانات شدید خلقی قرار می‌گیرند.

تشخیص به‌موقع و درمان مناسب این اختلالات از جمله دارودرمانی، روان‌درمانی و مراقبت‌های تخصصی بسیار حائز اهمیت است. با توجه به گستردگی علائم و عوامل بروز این اختلالات، توجه به بهداشت روان و مراجعه به کلینیک روانپزشکی نقشی کلیدی در کاهش خطرات ناشی از آن‌ها و بهبود شرایط زندگی افراد مبتلا ایفا می‌کند.